Айыылар иэстэбиллэрэ
Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ааттанарын уонна Үөһээ дойдуга баалларын сахалар билэллэр. Эт-сиин араас ыарыылартан өлөр. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан, туспа баран бэйэлэрин уратыларынан, атын ханныкка да маарыннаабаттарынан айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар.
Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх. Айыылар диэн дьон уһун үйэлэрин тухары оҥорбут үчүгэй да, куһаҕан да саҥаны айыылара холбуу ааттаналлар. Олус былыргы дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ элбэх туһалаах саҥаны айыылары оҥороннор, олохторун тупсараннар, сайыннараннар бэйэлэрин айыыларынан ааттана сылдьыбыт кэмнэрэ чахчы баар буолан ааспыттар. Саха дьоно бэйэлэрин айыынан ааттана сылдьыбыттара олоҥхолорго этиллэрэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан, тупсан истэҕинэ сахалар баалларын, элбэх саҥаны айыылары оҥорбуттарын уонна саха тыла ол кэмтэн үөскээн сайдыбытын, атын омуктарга тарҕаммытын биллэрэр.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ үчүгэйи оҥорор баҕа санаалара элбээһиниттэн, үгэскэ кубулуйуутуттан үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээбит. Дьон өйө-санаата сайдан 2 тыһыынча сыллааҕыта ситиспит бу уратытын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сэбиэскэй былаас учуонайдара билиэхтэрэ этэ. Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин билбэтэҕэ буола сылдьаннар бэйэлэрэ кэһэйэллэрэ тиийэн кэлэн иһэр, саха дьонун барыларын “айыы үчүгэй” диэн этэн албыннаан, сэти үөскэппиттэриттэн сайдан иһэр олохтон туоратыллан хаалыахтарын сөп.
Сайдыыны ситиһэн иһэр саха омугар саҥа тиэрминнэри айа сатаан тыл сайдыытын хааччахтыыр уонна ол-бу саҥаны булбута буолан, ньаамырҕаан саҥаран төрүт тылларбытыгар араас уларытыылары киллэрэ сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сэбиэскэй былаас тобохторо букатын туһалара суохтар. Сайдыыны ситиһэн иһэр тыл хааччаҕы тутуспакка эрэ сайыннаҕына уонна саҥа, киирии тылларынан эбиллэн истэҕинэ табыллар.
Айыылар дьоҥҥо үчүгэйи эрэ оҥорботтор, куһаҕан айыылар ордук элбэхтэр. Айыылар көрдөбүллэрин, ирдэбиллэрин толорбот дьону олус ыардык, хас да көлүөнэ устата кэһэтэллэр. Кэһэтии ыарахана, өлүүгэ тириэрдэрэ элбэх буолан дьон айыылар этиилэрин, көрдөбүл-лэрин кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Өлөн эрэр киһи кэлэр көлүөнэлэригэр анаан кэриэс этиитин уонна түүлгэ киирэн тугу эмэ эттэҕинэ, толордоххо эрэ табылларын дьон бары билэллэр.
Олус былыргы, олоҥхо кэмин саҕана дьон; айыы уонна абааһы диэн икки аҥы эрэ арахсаллара. Өй-санаа сайдыытын таһыма оччо намыһах этэ. Дьон бэйэлэрин айыылар диэн ааттанар эрдэхтэринэ атыттары барыларын абааһыларынан ааттыыллара, кинилэри көрсө түстэхтэринэ өлөрсөллөрө, кыайбыт кыаттарбыты сиэн-аһаан суох оҥорон кэбиһэрин аныгы үйэҕэ билбэтэҕэ буолуу табыллыбат.
Дьон бэйэлэрин айыынан ааттаналлара аныгы үйэҕэ хаалан турар. Киһи саҥаны айыыны оҥоро сатаан куһаҕаны оҥороро 2 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр арыллыбыта. Сайдыылаах дойдулар айыынан ааттанар дьону “язычниктар” диэн түһэрэн, өйдөрө-санаа-лара намыһаҕын биллэрэн ааттыыллар. “Язычниктар” диэн ааттаммыттар киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин арааран билбэт, бэйэлэрин аһара үчүгэй, айыыларынан ааттана сылдьар хаалан иһэр өйдөөх-санаалаах дьон буолаллар.
Өй-санаа уһун үйэлэргэ сайдан киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллыбытын кэннэ, айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки аҥы арахсыбыта; үчүгэйи оҥорор үчүгэй дьон уонна куһаҕаны оҥорор куһаҕан дьон диэн бааллара арыллан икки өрүттэнии үөскээн тахсан Христос таҥара үөрэҕэ олоххо киирбитэ.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билииттэн уонна ити өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһии, сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын быһааран билииттэн дьон өйүгэр-санаатыгар үс дойду үөскээн сайдыыны ситиспитэ. Бу дойдулары; Үөһээ, Орто уонна Аллараа диэн тус-туспа арааран ааттаан сахалыы таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэрэ.
Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаабыттарын бэлиэтинэн өлбүт киһи өйө-санаата ханна сылдьарын быһаарбыттара буолар. Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран уларыйбат турукка киирэн айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьарын былыргыттан билэллэр. Үөһээ дойду өссө православнай таҥара үөрэҕэ сахаларга киириэн иннинэ Ол, эбэтэр Анараа дойду диэн ааттанара. Бу өй-санаа икки өрүттээҕэр уонна сайдыытыгар сөп түбэһэр быһаарыыны сахалар билигин да туһана сылдьаллар.
Христианскай таҥара үөрэҕин сүрүн итэҕэһинэн дьон куһаҕан санааларын туспа араараарылар ханна да суох Аллараа дойдуну айан кэбиспиттэрэ буолар. Сахалар үөрэхтэринэн Үөһээ уонна Аллараа дойдулар биирдэр, ханнык да; үчүгэй да, куһаҕан да санаалаахтарын иһин өлбүт дьон куттара бу дойдуларга бииргэ сылдьаллар. Арай куһаҕан санаалар тардыһар күүстэрэ улаханыттан ырааппакка чугас баалларыттан элбэхтик көстөллөр. Үөһээ дойдуга куһаҕан абааһылар; кугас уонна хара маҥаас сылгылаахтар эмиэ баалларын саха дьоно былыргы үһүйээн кэпсээннэртэн билэллэр.
Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыылар диэн ааттаналлара үөс-кээбит үгэстэр бэйэлэрин уратыларынан, маарыннаспаттарынан бы-һаарыллар. Үчүгэйдэрэ – үрүҥ айыы, онтон куһаҕаннара – хара айыы диэн икки аҥы арахсаллар. Киһи өйө-санаата өллөҕүнэ туспа барарын, ыһылларын, үөр буоларын сахалар билэллэр. Хас киһи өйө-санаата, куттара атын ханнык да өйгө-санааҕа маарыннаабаттарынан, уратыларынан туспа айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар.
Сахалар былыргы итэҕэллэринэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, айыылар үөһээ халлаан тоҕус хаттыгастарыгар күүстэринэн, кыахта-рынан тус-туспа арахсан эмиэ сирдээҕи дьон курдук олороллор.
Айыылар баҕа санааларын толорботох дьону кэһэтэр күүстээхтэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан бу күүстэри арааран билэн кэлэр көлүөнэлэрин сэрэтэ, харыстыы сатыыллар:
1. Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэһин эттэҕинэ хайаан да толоруу ирдэнэр.
2. Өлбүт дьон уҥуохтарын харыстааһын, алдьаппат буолуу.
3. Айыылары, өлбүт дьон куттарын харыстааһын, улаханнык саҥаран үргүппэт, ыҥыран аймаабат, уйгуурдубат буолуу.
4. Өлбүт киһи өйө-санаата үөр буолуутуттан сэрэнии.
5. Өлөн эрэр киһи айыытын этэн өйүн-санаатын ыраастааһына.
6. Куһаҕан тыллары саҥарыы иэстэбиллээх буолар.
7. Олоххо киһи быһыытын тутуһа сылдьыы.
Айыылар бу ирдэбиллэрин аанньа ахтыбаттан, толорботтон кэлэр иэстэбиллэрэ олус ыар, кытаанах буолуохтарын сөп:
1. Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй, бүтэһик баҕа санаатын, кэриэһин эттэҕинэ хаалар дьоно ону толорботохторуна өлбүт киһи иэстэбили үөскэтэрин сахалар билэн, ол баҕа санааны хайаан да толоро сатыыллар. “Кэриэс этиитэ” туолуохтаах диэн үгэс баар.
Түүлгэ өлбүт киһи сирэйэ куһаҕан көрүҥнээх көһүннэҕинэ киһи баҕа санаалара туолбаттарыттан улахан эрэйгэ тиксиэн сөп.
2. Айыылар иэстэбиллэрэ олус кытаанах. Былыр-былыргыттан өлбүт киһи уҥуоҕун тыытыма диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Оннооҕор тарбаҕынан ыйары, айдаарары, аймыыры айыыргыыллара.
Киһи уҥуоҕун кириэһин алдьатыы, саанан ытыалааһын кэнниттэн аймахтарга тиийэн кэлбит ыар иэстэбили “Кыым” хаһыакка Сардаҥа Борисова суруйбута. Айыылар иэстэбиллэрэ күүстээх холоругунан, тыалынан, ардаҕынан доҕуһуолланара биллэр.
Өлбүт киһи дьиэтэ-уота уонна кэргэттэрэ саҥа ый үүнүөр диэри эбэтэр түөрт уон хонук устата “кирдээх” диэн аатыраллара өлбүт киһи өйө-санаата, куттара ыһыллан тус-туспа баралларыттан, атын киһи кутун эккирэтэн сыстан, барсан хаалыахтарын сөбүттэн харыстанан, бу олоххо туһалаах бобууну оҥорон өлбүттэртэн тэйэн биэрэ сыл-дьаллар. “Кирдээх” ыалга тастан ыалдьыт-хоноһо сылдьыбат. Суолга өлбүттээх киһини көрсүстэхтэринэ туораан дьалты хаамаллар, улахан кыһалҕата суох кэпсэппэттэр. “Кирдээх” киһи булка-балыкка 40 хонук устата сылдьара бобуллар. Бу кэм устата өлбүт киһи туспа барбыт буор кута уу иччитин үргүтүөн, балыгы бултууру атахтыан сөбүттэн ууга бултата киллэрбэттэр.
3. Киһи аата үйэлэргэ уларыйбат. Өлбүт дьону улаханнык ыҥыран ааттаабаттар. Кута истэн, тиийэн кэлиэн, кыайан төттөрү барбакка эрэйдиэн, тугу эмэ эрэйиэн сөп. Ойууннар айыылары кытта кэп-сэттэхтэринэ хайаан да ханнык эрэ манньаны биэрэллэр.
4. Өлбүт киһи өйө-санаата үөр буолуутуттан сэрэнии. Өлбүт киһи куһаҕан, хом санаалаах буоллаҕына, ол санаалара тыыннаах дьон санааларын кытта тардыһыыларыттан, арахсыбаттарыттан кута ыраах кыайан барбакка Орто дойдуга хаалан хаалыан сөп. Бу кут аймах-тарыттан арахсан барбакка, көстөн-биллэн эрэйдиирин үөр буолуу диэн ааттаабыттар. Бэйэлэригэр тиийинэн өлбүттэр үөр буоллахта-рына аймахтарын уһуннук эрэйдииллэрэ биллэр.
5. Өлөөрү сытар киһи өлүөн иннинэ куһаҕан санааларын кимиэхэ эмэ этэн хаалларыыта, санаатын ыраастааһына айыы этиитэ диэн ааттанар. Киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын, айыыларын атын киһиэхэ эттэҕинэ муунтуйбут, мунньуллубут санаата ыраастанан Үөһээ дойдуга тахсар өйө-санаата хаалар, тыыннаах дьоҥҥо үчүгэ-йинэн дьайыыны оҥороро тиийэн кэлэр кыахтанар.
Православнай таҥара дьиэтэ өлбүт киһини көмүү, үгэһи тутуһан харайыы сиэрин-туомун ордук чуолкайдык толорорун бэлиэтинэн айыы этиитэ диэн сахалыы туому толоро сылдьара буолар.
6. Саха тылыгар өй-санаа үгэс буолан иҥэн сылдьар. Олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун дьайыылара бу тыл суолтатыгар, өйгө-санааҕа оҥорор уларыйыыларыгар сөп түбэһэриттэн тыл күүһүрэр, иччилэнэр. Сахаларга саамай куһаҕан суолталаах дорҕоонунан “ы” дорҕоон буолар. Бу дорҕоонтон саҕаланар тыллар бары ыарахан, ыар тыллар, онтон тылга “ыы” диэн ытааһын дорҕооно баарыттан, бу тыл өссө куһаҕан суолталаахха кубулуйар. “Ыы” дорҕоону элбэхтик саҥа-рар киһи сотору кэминэн ытыаҕа диэн айыылар сэрэтэллэр.
Айыы диэн куһаҕана элбэх, киһи өйүн-санаатын Үөһээ дойдуга таһаара сатыыр тылы элбэхтик туһаныы, улаханнык этэ сылдьыы эрдэлээн өлүүтүгэр тириэрдиэн сөп. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбакка хаалан сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн киһини быстах быһыыга түбэһиннэрэрэ үгүс.
7. Киһи оҥорор бары үчүгэй быһыылара киһи быһыытын үөскэтэллэр. Киһи быһыыта диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ, куруук тутуһулла сылдьыахтаах хааччаҕа буолар. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо сыыһа-халты буолба-тыттан табыллар, туһалыыр кыахтанар, бу сыыһа-халты буолаллара аҕыйах быһыылартан хомуллан киһи быһыыта диэн аһара барыл-лыбат хааччаҕы туһанан сахалар Киһи таҥараны үөскэппиттэр. Киһи быһыытын аһара, таһынан барыы сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбээн таҥара накааһын үөскэтэрэ дьоҥҥо биллэр.
Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыы киһи быһыытын үөскэтэр. Сиэр диэн киһилии киһи хаһан да аһара барбат кыйыата, өйүн-санаатын хааччахтыы сылдьара буолар. Сиэри тутуһар киһи, киһи быһыылаах диэн ааттанар. Көрсүө, сэмэй саха дьоно үйэлэрин тухары сиэри кэспэккэ, кытаанахтык тутуһан, киһи быһыылаахтык олохторун олороллор уонна уһун үйэни ситиһэр кыахтаналлар.
Сэт үөрэҕин кытаанахтык тутуһа сылдьыы киһи сыыһа-халты туттубакка уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэр соҕотох суол буоларын сахалар билэн олохторугар туһаналлар. (1,71).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.