Айыы диэн тыл быһаарыыта

АЙЫЫ ДИЭН ТЫЛ БЫҺААРЫЫТА.

Өр сыллар усталарыгар сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабыта, боппута, хаайбыта, бу былаас эстибитин кэнниттэн көнөн, өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан, саҥалыы тарҕанан иһэллэр. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ атын, билигин туттулла сылдьар улахан үөрэхтэртэн уратылардаах. Өй-санаа төрүт тутулуктара түүлү үөрэтии көмөтүнэн сыыйа-баайа арыллан иһэллэр. (1,3).

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратылара айыы диэн тылга иҥэн сылдьаллар. Айыы диэн тыл өй-санаа өйдөбүллэринэн эрэ табатык быһаарыллар уонна киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын холбуу иҥэринэ сылдьарынан былыр-былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх уонна бу тыл соҕотох буоллаҕына эрэ, биир мэйииттэн оҥоруллан тахсар тус-туспа быһыылары; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну таба быһаарар кыахтанар. Үчүгэйи оҥоруу хайҕанар уонна үрүҥ айыы диэн ааттанар буоллаҕына, куһаҕаны оҥоруу хара айыы диэн араарыллан ааттанар уонна умнуллууга аналланар. Ол иһин былыр-былыргыттан сахаларга бу тыл соҕотох этэ уонна куһаҕан өттө баһыйарынан сэрэхтээхтик, биирдэ эмэтэ туттуллар, улаханнык саҥарыллыбат тыл буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр баһылаан салайан олорбут салайааччылар саҥаны айыылар бары үчүгэйдэр диэн сыыһа санааҕа ылларбыттарыттан айыы диэн тылы барытын үчүгэй, онтон куһаҕан быһыыны «аньыы» диэн сахаларга суох тылы булан ааттаары тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар соруммуттара.

Өй-санаа үөрэҕэ тыл үөрэҕэ буолбатах. Эрдэттэн, төрүөҕүттэн үчүгэй быһыылаах киһи диэн суох. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэннэҕинэ, ийэ кута соннук үгэстэринэн иитилиннэҕинэ эрэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар. Киһи ханнык быһыылары оҥорорун, атын олохсуйбут өйдөбүллэргэ, үгэстэргэ, дьон быһыыларыгар тэҥнээн көрөн эрэ, субу оҥорор быһыылара хайдахтара: үчүгэйдэрэ дуу, куһаҕаннара дуу быһаарыллан тахсар кыахтанар. Онтон салгыы бу оҥорор быһыыларыттан көрөн: үчүгэйиттэн дуу, куһаҕаныттан дуу хайдах быһыылаах киһитин биирдэ быһаарыллар. Ол иһин киһи үчүгэй эрэ быһыылары оҥоруом диэн быһа этинэрэ өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт, ол курдук киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты, аһара туттунар кыаҕа хаһан да хаалан хаалбатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөп. Бу быһаарыы “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн этиинэн толору бэриллэр.

Бас иһигэр, санааҕа туох эмэ араас санаалары саныыры атыттар билбэттэриттэн, кистээн, эппэккэ эрэ илдьэ сылдьыахха, ис санаа диэн ааттыахха сөп. Арай бу санаа саҥа, урут суох, дьон билбэт буоллахтарына «ай» диэн тылбытынан этиллэр уонна бас иһигэр сылдьарынан ханнык да хамсааһыны оҥорбот, ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллара олус уустук. Бас иһигэр саныыр санаалары дьаарыстааһын айар диэн тылынан этиллэр уонна санаа эрэ буоларынан баара-суоҕа биллибэт.

Онтон салгыы бу саҥаны санааны илэтигэр оҥорон таһаарбыт кэнниттэн урут ким да оҥорботох быһыыта буоллаҕына саҥаны айыы, айыы диэн ааттанар буолар. Ай диэн тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэрэ бу тыл, саҥаны айыы куһаҕан өрүтэ элбээбитин, кутталлааҕын, икки өрүттээҕин, куһаҕан буолуон эбэтэр куһаҕана кэлин арыллыан сөбүн биллэрэр. Бу быһаарыы дьон саҥаны айыыны оҥорон элбэх атомнай буомбалары мунньуммуттарынан чуолкайданар. Билигин бу атомнай буомбалар эстэллэриттэн куттанан ханна саһыахтарын билбэт буола сылдьаллар.

Саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана тугу оҥорон таһаарбыттан быһаччы тутулуктанар уонна үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарылла охсубат уратылаах. Төһө эмэ уһун кэминэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар улахан айыылар бааллар. Ол курдук сэбиэскэй былаас куһаҕана, үлэни-хамнаһы мөлтөтөрө 74 сыл кэнниттэн биллэн тахсан бу былаас эйэлээхтик эстибитэ.

Былыргылар айыы ити уратытын чуолкайдык билэн үчүгэйи айыыны – үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны айыыны - хара айыы диэн быһааран этэллэрэ киһи оҥорор быһыыларыттан быһаччы тутулуктанар.

Бас иһигэр, санааҕа оҥорон көрөн, элбэхтэ боруобалаан баран илэтигэр оҥорон таһаардахха «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этиигэ сөп түбэһэр буоллаҕына быһыы сыыһа-халты буолара аҕыйыыр. Улахан киһи өйө-санаата итинник үлэлээтэҕинэ сыыһаны-халтыны оҥороро кырдьык аҕыйыыр кыахтанар.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмигэр өй-санаа улаханнык оҕустарбатын туһугар айыы диэн тыл бэйэтинэн сылдьара, биир буолара хайаан да наада уонна бу тыл соҕотох буолара сахалар өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн ыла таба туһаналларын, атын омуктартан биллэр уратыларын, киһи өйө-санаата уларыйыыларын ордук дириҥник билэллэрин, олоххо туһаналларын биллэрэр.

Үчүгэй диэн өйдөбүл биир тэҥник үйэлэргэ уларыйбакка эрэ турбат. Кэмэ кэллэҕинэ уларыйар, төттөрү да эргийэн биэрэр уратылаах. Бу уларыйыыны сахалар былыргыттан билэллэрин «Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах» диэн этиилэрэ быһаарар. Ханнык эрэ былыргы кэмнэргэ үчүгэй диэн ааттаабыттара уларыйан сөбүгэр соҕуска кубулуйара элбэх. Былыргы кэмҥэ тимир, хатарыылаах саабыла улууканнаах саҥаны айыы эбит буоллаҕына, билигин букатын да хаалан турар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллар эбит буоллаҕына, билигин дьадаҥы буолуу куһаҕан, баай буолуу үчүгэй аатырда.

Бары өйдөрүн-санааларын туппут улахан дьон оҥорор айыылара дьоҥҥо туһалаах буолара элбэх, онтон билбэт, урут оҥорон көрбөтөх оҕону маны оҥор, айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥор диэн ыйыы, ыҥырыы, тиэтэтии оҥоруллара оҕо иитиитигэр төттөрү дьайыыны оҥорор, оҕону ыксатан, тиэтэтэн элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороругар тириэрдиэн сөбүттэн сахалар харыстаан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. (2,28).

Сэбиэскэй кэмнээҕи тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара, учууталлара айыы "үчүгэй" дииллэрэ, бэйэлэригэр үчүгэй курдугун иһин, оҕо иитиитигэр, өйө-санаата, үгэстэрэ үөскээһинигэр сөп түбэспэт. Саҥаны, билбэтин оҥоро сатаары оҕо уопута суоҕуттан, тиийбэтиттэн сыыһа-халты туттара элбээн, бу оҥорбута барыта кэриэтэ куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан куһаҕан быһыылар элбииллэр. Оҕо саҥаны оҥоруон санаата олус элбэх. Бары билиини ылынарын барытын саҥаны айыыны оҥорон, иҥэринэн иһэр. Оҕо бу саҥаны айар санаатын күүркэтэн, тэптэрэн биэрии көннөрү, быстах санааҕа үчүгэй курдугун иһин оҕо уопута суоҕуттан элбэхтик сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдэринэн сыыһа буолар уонна оҕону иитиигэ букатын туттуллубат.

Айыы диэн тыл өссө биир суолтатынан уратыны, саҥаны, атын ханныкка да маарыннаабат өйү-санааны быһаарар. Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан Үөһээ дойдуга барыытыгар атыттартан ураты буолан атын ханнык да өйгө-санааҕа маарыннаабатынан, туспатынан, уратытынан бэйэтэ туспа айыы буолар. Ол иһин тыыннаах киһини «айыы буол» диэн этии, өйүҥ көттүн диэн олус куһаҕан өйдөбүллэнэрин иһин тыыннаах дьоҥҥо туһаайан этиллибэт.

Бука бары оҕолору харыстыыллар, арай хайдах харыстыыры билбэттэн аҥардастыы сытыара, сынньата, халыҥнык таҥыннара сатыыллар. Оҕо өйүн-санаатын «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн харыстыыры сэбиэскэй былаас букатын умуннаран кэбиһэ сыспыта. Былыргы үөрэхпитин оннугар түһэрэн оҕолору харыстыыр туһугар бары төрөппүттэр сахалар таҥараларын үөрэҕин тутуһаллар.

Айыы диэн тыл сахаларга үөскээбитэ олус былыргы, ол курдук киһи өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ бу тыл оннун булуммут. Христос таҥара үөскүөн төһө эмэ иннинэ сахалар саҥаны айыыны оҥороллорун, тус-туспа уратылаахтарын билэллэрин биллэрэр.

Айыы диэн тыл сатаан саҥарбаттан, ньаамырҕыыртан буолбакка киһи оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан икки аҥы арахсан, утарыта өйдөбүллээҕин билбэт араас тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, сымыйа экстрасенстар, ойууннар билигин элбэхтэр. Бу дьон бары эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо ордубуттара буккуллан сылдьаллара буолаллар.

Үлэһиттэр, оҥорор, тутар дьон айыыны оҥорон кэһэйэллэриттэн, бу тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин ордук чуолкайдык билэллэр. Айыы диэн тылы сэбиэскэй былаас тобохторуттан тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан уонна ол кэмнээҕи учуонайдартан харыстаатахха, икки аҥы араарбатахха сатанар кэмэ кэллэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, нуучча тылын учууталлара, учуонайдар билигин даҕаны сахалыы өйбүтүн-санаабытын алдьата, буорту оҥоро сылдьаллар. Бу үчүгэйдэр дии саныыр, ытыктанар дьон нуучча тылын быһалыы үтүктэр санааларыттан бэйэтэ куһаҕан өттө элбэх айыы диэн тылы үчүгэй эрэ тыл оҥорон уонна куһаҕан санааны урукку кэмҥэ сахаларга суох саҥа тылы, «аньыы» диэни булан өйү-санааны харааччы иирдэр, буккуйар санаалаахтар. Үлэһиттэр айыы диэн тыл икки өрүттээҕин билэллэр уонна харыстыыллар.

Айыы диэн тыл «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалыы өй-санаа тутулугун, киһи оҥорор быһыыларын быһаарар буолан бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу быһаарар аналлаах. Ол барыта киһи бэйэтэ бу быһыытын хайдах оҥороруттан эрэ тутулуктанан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын биллэрэр. Бу дириҥ өйдөбүллээх киһи оҥорор быһыытын олус табатык быһаарар тылбытын, бу сахалыы өйү-санааны билбэт дьон уларытаары сылдьаллар.

Сахалар бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салаллан сылдьалларын, үлэлииллэрин сөбүлүүллэр. Ким эрэ эттэ ээ дии-дии сүүрэкэлии сылдьыбаттар. Ол барыта үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ билэн-көрөн арааран олохторугар туһаналларын бэлиэтэ буолар.

Ким эрэ хантан эрэ кэлэн бу айыы, куһаҕан, "аньыы", маны оҥорума диэн этэрин кулҕаахтарын таһынан истэллэр. Ол иһин ким эрэ ыйан, көрдөрөн биэрэрэ сахаларга соччо наадата суох. Бэйэлэрэ билэллэринэн сылдьалларын ордороллор. Ол аата киһи бэйэтэ билэн-көрөн туох үчүгэйин уонна туох куһаҕанын арааран билэн олоҕор туһанара ордук туһалаах. Тоҕо диэтэххэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэҕи, билиини ылынан киһи буолууну баһылаабыт дьоҥҥо ким эрэ ону-маны этэн биэрэрэ, ыйара отой наадата суох.

Айыы диэн тыл икки өрүттээҕэ өй-санаа хайа баҕарар өттүгэр сайдарын, ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары киһи оҥорор кыахтааҕын табатык быһаарар. Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы "үчүгэй" эрэ оҥороору сахалары барыларын албынныы сатыыллар. Үчүгэй быһыылар элбииллэрин туһугар киһи үчүгэй санаалара элбэх буоллаҕына эрэ табыллар. Үлэһиттэр, оҥорор-тутар дьон өйү-санааны табатык быһаарар айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүлү иҥэринэн, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕын быһаарарын харыстыыллар.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Түүлү тойоннооһун. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 112 с.

2. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Лани АлмаС", 2012. - 152 с.