Амма (өрүс): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Luckas-bot (ырытыы | суруйуу) к робот эптэ: zh:阿姆加河 |
к робот эптэ: hy:Ամգա; косметические изменения |
||
13 устуруока:
}}
'''Амма өрүс''' диэн [[
== Хидрогеографията ==
Уһуна - 1462 км, тэнийэн сытар иэнэ 69 300 км<sup>2</sup>. Төрдө Алдан хайаларыттан саҕаланар, онно дириҥ синньигэс көҥүс устун сүүрэр. Төгүлтэ төрдө диэн сиртэн өрүс кэҥиир, сүүрүгэ намтыыр. 10 км уһуннаах 195 салаа үрэх түһэр. Өрүс сүнньүгэр 5700-эн тахса күөл, 2900 үрүйэ баар.
Амма өрүс 800 м үрдүккэ саҕаланар. 530 км устата 73 10 км уһун салаалары ылар. Кытыла кыырпах таас, сүнньэ көнө. 1360-ус км саҕалаан Амма хочото куталаах уонна элбэх күөллэрдээх. Хохой үрэх аларатыттан кута аччыыр уонна 25 км ааһаатын кытта бүтэр. Кэлин Амма тыалаах хайалар быыстарынан биир сүнньүнэ устар. Кытыла элбэх очуостардаах, өрүс түгэҕэ кыырпах таас, элбэх чычаас сирдээх. Үөс орто сүүрүгэ
Амма үөһээтэ дьон олорор сирэ ыраах буолан туристар сылдьыыларыгар ыарахан. Туора үрэхтэн саҕалаан устуохха сөп. Үрэххэ [[Алдан өрүс|Алдан өрүскэ]] турар [[Угоян]] бөһ. 18 км хааман тиийэҕин. Туораттан аллараа өрүс кэтитэ 100 м кыайбат. Үөс орто сүүрүгэ
АЯМ далаһатын аллара өрүс хочото кыараҕас, кытыллара хайалардаах, очуостардаах. Очуостар утарыта кытыллар кумахтаах, кыырпах таастаахтар. Өрүскэ арыылар көстөллөр, балыктыырга табыгастаах хомолор. Кытылынан [[тиит]], [[харыйа]], [[хатыҥ]], [[үөт талах]], сугун, дьэдьэн өлгөмнүк үүнэр. [[тайах|Тайаҕы]], [[эһэ|эһэни]], [[сиэгэн|сиэгэни]], [[куобах|куобаҕы]] уо.д.а. кыыллары көрсүөххэ сөп.
30 устуруока:
== Айылҕата ==
[[
Амма кэрэ айылҕалаах, Саха Сирин ордук ытыктанар сирэ буолар. Археологтар этэллэринэн киһи бу сирдэргэ өссө 10 тыһ. сыл анараа өттүгэр олохсуйбут. 30-тан тахса археологическай пааматынньык баар, ол быыһыгар 10 хайа бичиктэрэ (петроглиф). Былыргы дьон тохтоон олорбут сирэ сүрүннээн өрүс орто сүнньүгэр, ордук улахан салаалар тастарыгар.
Тулалыыр айылҕата араас, өрүс сүнньүгэр 40 кыыл харамай көрүҥэ, 180-тан тахса көтөр харамай, уута ыраас, дьэҥкир буолан балык бары арааһа баар.
Айылҕа чөл туругун уонна көтөр кыылы (кроншнеп-малютка, хара туруйа, сапсан, орел-беркут, орлан-белохвост, хара кыталык, скоп, дикуша уо.д.а.) харыстыырга анаан Амма өрүс үөһэ 1984 сыллаахха [[Саха Сирэ|Саха Сиригэр]] бастакынан «Өлүөхүмэ» диэн государственнай заповедник тэриллибит, иэнинэн [[Россия|Россияҕа]] 4-үс миэстэҕэ турар (иэнэ 8479 км<sup>2</sup>). Өрүс заповедник сирин Хатын үрэх үөһэтинэн ааһар.
[[
'''[[Горец Амгинский]]''' диэн эндемик, Амма өрүс эрэ сүнньүгэр үүнэр от, Россия уонна Аан Дойду [[Кыһыл кинигэ|Кыһыл кинигэтигэр]] киирэр.
'''Балыга'''
# [[алыһар]]
# [[бил]]
# [[быйыт]]
# [[быдьар балык]]
# [[дьайба]]
# [[дьойгуо]]
# [[сордоҥ]]
# [[хатыыс]]
# [[кыһыл харах]]
# [[күстэх]]
# [[майаҕас]]
# [[сыа балык]]
# [[сыалыһар]], [[сыаҥаан]]
# [[таас бас]], [[хаахынай]]
# [[тууччах]], [[туут балык]]
# [[өрүс мундута]]
== Амма өрүс уус-уран айымньыларга ==
[[
Амма кэрэтин туһунан истибэтэх саха киһитэ бука суоҕа буолуо. Ол Амма өрүс кытылыгар элбэх саха омуга киэн туттар суруйааччылара төрөөбүттэриттэн-үөскээбиттэриттэн буолар. Амма кытылыгар ойуулааччылар эмиэ унньуктаан олорон сынньанар, үлэлиир үгэстээхтэр. Элбэх дьон ырыалара буолбут уостан түспэт ырыалар Кыыс Аммаҕа ананаллар.
84 устуруока:
[http://lib.ru/TURIZM/amga.txt А.В.Глушков "100 рек Якутии"]
[[
[[ca:Amga]]
94 устуруока:
[[fr:Amga]]
[[hu:Amga]]
[[hy:Ամգա]]
[[it:Amga (fiume)]]
[[ja:アムガ川]]
| |||