Тас сахалар: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Дьэһиэй сахалара''' – бу [[Красноярскай кыраай]] Эбэҥки национальнай оройуонугар олорор сахалар. Үксүлэрэ [[Дьэһиэй (күөл)|Дьэһиэй күөл]] кытылыгар, сорохторо [[Туру (Красноярскай кыраай)|Туру]] (нууччалыы Тура) диэн оройуон киинигэр олороллор. Былыр [[Бүлүү уокуруга|Бүлүү уокуругар]] киирэллэрэ. Сүрүн дьарыктара кыыл табаны бултааһын, балыкбалыктааһын. Саха литературнай тылыттан арыый атыннык саҥараллар. Сэбиэскэй саҕана распределениенан саха учууталлара, быраастара баран үлэлииллэр этэ. Атын тас сахалардааҕарсахаларга тэҥнээтэххэ сахаларынтөрүт тылынтылларын ордук чөл тутан олорор бөлөх.

Уларыта тутуу кэмигэр Магадаан сахалара эмиэ “дьэһиэй сахаларабыт” (ессейские якуты) дэммиттэрэ. Бу бэйэлэрин [[Саха Сирэ|Саха Сирин]] сахаларыттан туспа ойдон олороллорун көрдөрөр ньыма этэ.

'''Үт сахалара''' – [[Хабааровскай кыраай]] [[Үт (үрэх)|Үт үрэх]] (нууччалыы Уда) сүнньүнэн олорор сахалар. Туспа түөлбэ тыллаахтар. Чумукаан, Удское диэн сирдэргэ бааллар. Кырдьаҕастара сорохторо Хабаровскайга, Комсомольск-на-Амуре куораттарга көспүттэр. Иванов Николай Иванов – Утучур диэн суруйааччылаахтар.

'''Охуоскай сахалара''' – быбу былыргы Охуоскайга, Айааҥҥа барар дьаам суолун сүнньүнэн олохсуйбут, кэлин булдунан, балыгынан, таба иитиитинэн дьарыктаммыт сахалар. Бу дьон сорохторо XIX-XX үйэлэргэ Охуоскай муора кытылын батыһа билиҥҥи Магадаан сиринэн тэнийбиттэрэ. Сүнньүнэн Хабааровскай кыраай хоту өттүгэр баар Охота үрэх үрдүгэр турар [[Аарка (бөһүөлэк)|Аарка]] бөһүөлэккэ бааллар.

'''Магадаан сахалара''' – икки төрүт субстрааттан турар сахалар. Бастакыта Охуоскайтан кэлбит дьон (XIX үйэҕэ Охуоскай уонна билиҥҥи Магадаан кытыл сирдэрэ биир уобалас этэ). Иккис – Өймөкөөн өттүттэн кэлбиттэр. Магадаан уобалаһын хотугулуу-арҕаа өттө урут [[Байаҕантай улууһа|Байаҕантай улууһугар]] киирэр этэ. Бу дьон хойукка дылы сүөһүлэрин-сылгыларын тутан олорбуттара, 50-с сылларга саха оскуолалара баалларын архыып докумуоннара туоһулууллар. 70-90-с сылларга сир-дойду баайын хаһаары, былаас бу дьону толору хааччыллыылаах бөһүөлэктэргэ көһөрүллэнкөһөрбүтэ, онтон сылтаан олохторун отуора тосту уларыйбыта, сүөһүлэрин эһэргэ күһэллибиттэрэ.

'''Амыр (Амуур) сахалара''' – бу дьон Үт сахаларын кытта биир төрүттээхтэр. Ол гынан баран балартан туһунан, Саха сириттэн былыр арахпыт, өрүс уҥуор [[Кытай|Кытайга]] көспүт сахалар баар буолуохтарын сөп диэн сабаҕалааһын баар. Биллэрин курдук Кытай бырабыыталыстыбата хас да аҕыйах ахсааннаах омугу 50-с сылларга «норуот көрдөһүүтүн ылынан» эбэҥкиннэн суруттарбыта. Ол дьон билиҥҥэ дылы [[сылгы]] иитэллэрэ иһиллэр.

'''Иркутскай сахалара''' – Бу [[Өлүөнэ]] өрүс тардыытыгар Бодойбо оройуонугар олорор сахалар. Улахан Баатам, Перевоз диэн сэлиэнньэлэргэ былыргыттан эбэҥкилэри кытта сэргэ олорбуттар. Билигин ити сэлиэнньэлэри суох гыныы бэлиитикэтэ бара турар буолан, олохтоохтор үксүлэрэ [[Өлүөхүмэ улууһа|Өлүөхүмэ улууһун]] [[Чапаево (Өлүөхүмэ улууһа)|Чапаево]] уонна [[Маача]] сэлиэнньэригэр, Дьокуускай куоракка көспүттэр, үксүлэрэ дойдуларыгар сайылыыллар эрэ.