Туус туһата суох

ТУУС ТУҺАТА СУОХ Сахалар тууһу олус былыргыттан билэр буолуохтарын сөп. Ол кур¬дук «Туус» диэн тылы сахалар туттар буолбуттара ырааппыт быһыылаах. Ол эрээри саха дьоно ханнык кэм¬тэн ыла туус туһунан билэн, хостоон аһылыгы тупсарарга анаан тутталларын биһиги чуолкайдык билбэппит. Ф.Ф.Захаров «Омоҕой баай» диэн былыргы кэмнээҕи олох туһунан үлэтигэр сахалар хоту сиргэ көһөн кэлиэхтэрин инниттэн ыла тууһу билэллэрин, аһылыгы тупсарар¬га анаан тутталларын уонна дьон бэйэлэрин икки ардыларыгар атыыга, эргиэҥҥэ туһаналларын бэлиэтиир. Кини суруйарынан хоту сир олох¬тоохторо тууһу хостоон атыыга-эргиэҥҥэ туһаналлар эбит. Билиҥҥи кэмҥэ туус аһылык амтанын тупсарар буолан дьон бары астарын туустаан сииргэ үөрэнэн хаалбыттар. Итини тэҥэ туус аһылык өр кэмҥэ сытыйан, буорту буолбатын хааччыйарын учуоттаан ордук элбэхтик аһы хаһаанарга туһаналлар. Куруук сибиэһэй аһылыгы сиир кыаллыбатыттан өр кэмҥэ ууруллубут, хаһааныллыбыт олус туустаах аһылыктары дьон эмиэ сииргэ күһэллэллэр.

Хайа баҕарар киһиэхэ: «Бу дьаат, маны эн сии сырыт»,- дии-дии тууһу биэрдэххэ олус улаханнык өһүргэниэн, хоргутуон сөп. Өссө тыыннаах киһиэхэ дьааты сиэтэн букатын буоратаары гыналлар дии саныаҕа. Химия үөрэҕиттэн билэр натрийбыт олус аһыы щелочь буолар. Онтон хлору ыллахха бу¬катын күүстээх дьааттаах гаас. Бу веществолар холбоһоннор киһи сиир тууһун үөскэтэллэрин бары билэбит. 

Туус – аһылык буолбатах, аһыы буолан амтаны эрэ тупсарааччы. Киһи этигэр-¬сиинигэр туус туох да туһаны аҕалбат диэн этээччилэр кэлин син элбээн эрэллэр. Тууска ханнык да витаминнар уонна органическай, киһи этигэр-сиинигэр туһалаах эт¬тиктэр суохтар. Туус киһи бүөрүгэр, үөһүгэр, хабаҕар, сүрэҕэр, хаан сүүрэр тымырдарыгар олус куһаҕан сабыдыалы оҥорор диир П.Брэгг. Туус сүрэххэ ордук куһаҕаны оҥорорун быһаарбыттар. Киһи санаатын тымырдарын эмиэ күүрдэр. Туус киһи этигэр-сиинигэр олус туһалаах кальцийи суурайан таһаарар. Киһи айаҕын аһытан силин үлэтин уларытар, булкуйар, сили убатар. Ол иһин ас буһарыытын буортулуур. Олус былыргы кэмнэргэ дьон тууһу олох да сиэбэттэр эбит. Били¬гин эскимостар тууһу төрүт да сиэбэттэр эрээри онтон туохтара да итээстийбэттэр. Аны тууһу элбэҕи сиэтэхтэринэ дьиэ кыыллара, си¬биинньэ эҥин өлөллөрө биллэр. Ол иһин дьон-аймах тууһу сииргэ үөрэниилэрэ тыһыынча сыллааҕыта олоххо сыыһа киирэн киирэн хаалбыт үгэс эбит диэн быһаарыахпытын сөп. Дьон тоҕо тууһу сииргэ үөрэммиттэрин биохимик Бунге маннык быһаарар. Сиртэн, хонууттан натрий тууһа суураллан көҕүрээн иһиитэ үүнээйи¬лэргэ натрий аҕыйыырыгар тириэрдибит. Ол иһин аҕыйаабыт натрийы оннугар түһэрэн биэрээрилэр дьон ити тууһу буланнар туһанар буол¬буттар. Сир үрдүгэр баар бары неорганическай эттиктэр киһи этигэр-сии¬нигэр быһаччы киирэн кыайан туһалаабаттар диир П.Брэгг. Киһи тууһу айаҕар угарын кытта тууһу сиэһин куһаҕана, туһата суоҕа сонно биллэр. Айахха туус киирэрин кытта олус күүскэ киһи сыраана сүүрэн бу тууһу суурайан таһаара сатыыр. Киһи ис уорганнарыттан тууһу сиэһинтэн ордук күүскэ эрэйдэнээччи бүөр буолар. Бүөр кыайан суурайан таһаарбатах туустара киһи сүһүөхтэрин уутугар мунньулланнар, сүһүөхтэр кыайан хамсаабат буолан иһэллэр. Итини тэҥэ туус киһи этигэр элбэх ууну тутарынан атах үллэн хаалыытын эмиэ үөскэтэр. Туус киһи сүрэҕэр ордук куһаҕаны оҥороро биллибит. Ол курдук туус элбэҕиттэн киһи хаанын баттааһына үрдээһинэ уонна сүрэх түргэнник тэбиэлиирэ тутулуктааҕа быһаарыллыбыт. Уойбут дьон үксүгэр хааннарын баттааһына үрдүк буолара биллэр. Туус тыынар тыыннаахтарга уонна киһиэхэ хайаан да наада буолар диэн этиини быһаарарынан кыыллар төһө эмэ ыраах сиртэн кэлэннэр тураҥы булан сииллэрин ааҕаллар. Маннык сирдэри булан Брэгг чинчийэ сылдьыбыта киһи сиир тууһа онно суох буолар эбит. Тураҥҥа арай атын туһалаах эттик¬тэр баалларын кини быһаарбыт. Ынах сүөһүгэ элбэх тууһу сиэтэллэриттэн ууну элбэхтик иһэннэр үүттэрэ элбиир. Ол эрээри бу ньыма ынах сүөһү үүтэ элбэх туустаах буоларын үөскэтэр диир Брэгг. Оҕолору кыра эрдэхтэ¬риттэн олус туустаах үүтүнэн аһатыы кинилэр олус суон, этиргэн буола улааталларыгар тириэрдэр курдук. Тууһу элбэхтик сииртэн Америка дьоно сүрэхтэрэ ыалдьара элбээһинэ быһаччы сибээс¬тээх. Киһи тириттэҕинэ көлөһүнүн кытта элбэх туус тахсар. Көлөһүн туустаах буолар. Сорох үөрэхтээхтэр бу итии кэмҥэ көлөһүнү кытта көҕүрээбит тууһу онну¬гар түһэрэн биэрэн иһэххэ наада диэн этэллэр. Ол иһин сорох сир¬дэргэ олус куйаас кэмҥэ үлэһиттэргэ аналлаах туус таблеткаларын биэрэллэрин П.Брэгг улахан сыыһанан ааҕар. Бу этиитин дакаастаары П.Брэгг Калифорнияҕа баар «Өлүү хонуутун» саамай куйаас кэмҥэ түбэһиннэрэн туоруурга былааннаммыт. Олус куйаас, күнүскү кыраадыс 41-тэн 54-кэ диэри сылыйбыт. Бу хонуу туорааһына 48 километр. Айаннааччылар икки бөлөх буолан тус-туспа өйүөлээх айаннаабыттар. 10 эдэр спортсменнар уу, ас ылыммыттарын тэҥэ элбэх туустаах таблеткалары ылбыттар. Онтон Брэгг иһэр уу эрэ ылыммыт. Кини өссө бу туорааһын кэмигэр аһаабак¬ка эрэ сылдьар санааламмыт. Куйаас кэмҥэ туустаах ууну испит уолаттар бары кыайан туораа¬бакка аара охтубуттар. Онтон Брэгг тууһа суох ууну иһэ-иһэ өссө кэлбит сиринэн төттөрү барбыт. Инньэ гынан олус куйаас да кэмҥэ киһиэхэ туус букатын да наадата суох буоларын бэйэтин холобурунан дакаас¬таабыт. Аан дойду сэриитин саҕана немецтэр Африкатааҕы сэриилэрэ хотто¬рон кумах куйаарга үтүрүллэн хаалбыттар. Кэлин англичаннарга бэ-риммиттэрин кэнниттэн саллааттар туруктара үчүгэйэ бэлиэтэммит. Бу кэмҥэ немецтэр туустаах таблеткалара суох буолАн тууһу букатын да сиэбэккэ сылдьыбыттар. Наука үөрэтэн быһаарбытынан киһи үөрэннэҕинэ көлөһүнүн кытта туус тахсыбат туругар тиийэр. Ол курдук киһи этэ-сиинэ туус аҕыйаҕар үөрэнэн аны тууһу көҕүрэппэт буоларга үөрэнэр эбит. Киһиэхэ наадыйарыгар сөптөөх натрий оҕуруот астарыгар, эккэ уонна балыкка баар буолар. Урукку кэмнэргэ сахалар, эт, балык уонна үрүҥ астарынан аһыыр эрдэхтэринэ, тууска наадыйбаттар эбит. Америка индеецтэрэ европеецтэр кэлиэхтэригэр диэри тууһу туһамматахтар. Индеецтэр эттэрэ-сииннэрэ олус доруобай, сайдыылаах эбиттэрин Ко¬лумб уонна да атын чинчийээччилэр бары таба көрөн бэлиэтээбиттэр. Кэлин ин-деецтэр мөлтөөһүннэрэ тууһу, атын аһылыгы сииргэ уонна арыгыны иһэ үөрэниилэриттэн саҕаламмытын П.Брэгг бэлиэтиир. Брэгг Аан дойдуну барытын кэрийэн үгүс тууһу сиэбэт омуктары көрсөн кэпсэппит. Бу дьон бары хааннарын баттааһына нуорматыгар сыл-дьар уонна сүрэх, бүөр ыарыыларынан ыалдьыбаттарын быһаарбыт. Медицина науката киһи биир күҥҥэ төһө тууһу сиэн сөбүн кыайан быһаара илик. Ортотунан 0,5 эбэтэр 1 грамм тууһу сиэххэ сөп диил¬лэр. Итиччэ тууһу киһи этэ-сиинэ суурайан таһаарар кыахтаах эбит. Билигин Америка дьоно ортотунан ити нуорманы 15 эбэтэр 30 төгүл аһара элбэх тууһу сииллэр. Кэлин кэмҥэ аһыыр ас барыта аһара элбэх туустаах буолла. Тууһаммыт оҕуруот астара, ветчиналар, бэконнар, тушонкалар, балыктар, сибиинньэ сыалара бары аһара туустаахтар. «Киһи олоҕун уһатыан баҕарар буоллаҕына, кылгаппата ордук буо¬луо этэ»,- диир П.Брэгг. Кини быһаарыытынан киһи Айылҕаттан бэрил¬либит олоҕун уһуна 120 сылтан ордук буолуохтаах. Дьон үйэлэрэ сити кэмҥэ кыайан тиийбэтин үгүс өттө тугу аһыылларыттан уонна хайдах олороллоруттан эрэ тутулуктаах диэн быһаарар П.Брэгг. П.Брэгг биэс уонтан тахса сыл устата аһаабакка сылдьыыны үөрэп¬пит. Кини түөрт хонукка аһаабакка сырыттахха эккэ-сииҥҥэ мунньул¬лубут ордук туустар тахсаллар диэн этэр. Бу түөрт хонук устата кини аҥардастыы дистиллированнай эбэтэр муус уутун эрэ иһэн сылдьар. Аһаабакка сылдьар кэмҥэ ууну төһөнү баҕарар, сөп буоларынан иһэ сылдьыахха наада диэн кини сүбэлиир. Киһи иһиттэн туустар иигин, көлөһүнүн кытта тахсаллар. Туустар суураллан таҕыстахтарына киһи бүөрэ ордук ыраастанар. Аһаабакка сылдьан эти-сиини ыраастаныы кэнниттэн тууһу букатын да сиэбэтэххэ доруобуйа тупсуон эрэ сөп. Аһаабакка сылдьыы кэмигэр киһи ас буһарарыгар туттар эньиэргийэ-тин этин-сиинин ыраастыырга туһанар диир П.Брэгг. Аһаабакка сыл¬дьыы кэнниттэн эт-сиин араас туустартан эҥин ыраастанан киһи эдэригэр түһэр кыахтанар. Киһи этигэр-сиинигэр сөп түбэһэр аһылыгы аһааһын эт-сиин ыраас буолуутун хааччыйар. Аһыыр остуолга туус турар буоларын Брэгг отой сөбүлээбэт. Кини этэринэн сиргэ үүнэр астар бэйэлэрэ сөп буолар туустаахтар. Билигин ханнык баҕарар аһылыкка туус кыра да буоллар баар. Ол туустары таһааран иһэр наадаҕа хас нэдиэлэ аайы биирдии күн аһаа¬бакка сылдьыахха сөп. П.Брэгг үйэтин тухары тууһу сиэбэккэ сылдьы¬быт. Ас амтанын тупсарар наадаҕа Айылҕа аһыы үүнээйилэрин, луугу, чесногу эҥин туһанарга кини ыҥырар. Kиһи олоҕо бэйэтиттэн, кини өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Ханнык аһылыгы сиири быһаарыыга үөрэх-билии көмөтүнэн сайдыбыт, элбэхтик эрчийииттэн күүһүрбүт өй-санаа бастаан, салайан иһэрэ ордук буолуо этэ. Минньигэс эрэ буолбакка, эккэ-сииҥҥэ ордук туһалаах аһылыгы сиир буоллахха доруобуйа тупсан кырдьык даҕаны уһуннук олорору ситиһиэххэ сөп. Автор Каженкин Иван Иванович