Аһаабакка сылдьыы

АҺААБАККА СЫЛДЬЫЫ Билигин саха дьонун олохторун уһуна Россия үрдүнэн саамай кыл-гаабытын кэнниттэн хайдах маннык быһыы буолла диэн дириҥник ырытан көрүү наада буолла. Урут ыраахтааылаах Россия кэмигэр саха дьоно олус уһун үйэлээхтэринэн биллэр этилэр. Ол кэмҥэ саха¬лары Россия үрдүнэн арай Кавказ эрэ омуктара уһун үйэлээхтэринэн баһыйар эбиттэр. Аччыктааһын сороҕор эмтиир ньыма буолуон сөп диэн Н.А.Агаджанян уонна П.А.Петров «Эппит-хааммыт сорох кистэлэҥ күүстэрин туһунан» диэн үлэлэригэр суруйан тураллар. Ол эрээри кинилэр аһаабакка сылдьыыны бэйэлэринэн боруобалаан көрөн, билэн туох туһалааҕын ситэ быһаарбаккалар дьон ситэ өйдөөбөттөр, итэҕэйэн ылымматтар. Уһун кэмҥэ аһаабакка эрэ сылдьыыны бэйэтинэн боруобалаан көрөн үөрэтэн 95 сааһыгар эдэр киһи курдук сылдьары ситиспит П.Брэгг үлэтэ үтүгүннэрэр күүстээх буолан дьоҥҥо ордук тиийимтиэ. Киһи күннэтэ аһылык аайы аһааһына - тас аһааһын, тастан киирэр аһылык диэн ааттанар. Ону сэргэ ис аһааһын диэн эбэтэр аччыктааһын кэмигэр киһи этэ-хаана бэйэтин иһинээҕи ис кистэлэҥ кыаҕын туһанан, эньиэр¬гийэҕэ уонна пластическай материалга кубулутан туттуон сөп. Кэнни¬ки кэмҥэ элбэх аччыктааһынынан эмтэнэр туһалааҕын туһу¬нан суруйуулар уонна сүбэлэр баар буоллулар. Аччыктааһынынан эмтэниигэ киириэх иннинэ врачтан анабыл ылыы хайаан да наада буоларын сэрэтэбит. Эмтэнии быһыытынан аччыктааһыны былыргы Греция, Ближнэй Восток, Индия, Тибет врачтара туһаналлара биллэр. Кинилэр аччыктааһыны эм¬тиир ньыма эрэ буолбакка, киһини сиэргэ-майгыга иитии быһыытынан сыаналыыллара. Ол аата киһи өйө-санаата сайдан быстах, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутан салайарга үөрэниитэ тулуурдаах, киһилии майгылаах буоларыгар тириэрдэр. Аччыктааһынынан эмтэнии ордук ааспыт үйэ ортотуттан дэлэй¬дик туттуллар буолбута. Итинник эмтэнии олус элбэхтик мунньуллубут сыа көҕүрээһинигэр уонна эттиктэр эргийиилэригэр, умайыыларыгар үөскээбит туһата суох «күллэр» таһаарыллалларыгар көдьүүстээх. Ол эрээри ити кэмҥэ организмтан сыа эрэ көҕүрүүр буолба¬тах, итини сэргэ тутулук белоктар, чорботон быччыҥ этэ суҕарыыр. Былыргы гректэр аччыктааһыны туһалааҕынан ааҕалларын Гиппократ хаалларбыт афоризмнара туоһулууллар: «Өскө этиҥ-хааныҥ ыраастамма-тах буоллаҕына, итини төһө элбэҕи аһыыгын да, оччонон өссө эбии буортулуугун... Кырдьаҕастар пуоһу олус чэпчэкитик тулуйаллар, эдэр дьон арыый эрэйдээхтик, оттон оҕолор кыайан тулуйбаттар...» Олоххо буолан ааһар араас быһылааннар түмүктэригэр аччыктааһын кыһалҕатыгар түбэһиилэр тустарынан суруйуулар бэрт элбэхтэр. Олортон аҕыйах холобурдары аҕаллахпытына манныктар бааллар: Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр 1942 сыллаахха от ыйы-гар түөрт советскай моряк Хара муораҕа туох да аһа, иһэр уута суох шлюпкаҕа хаалан хаалбыттара. Туустаах муора уутун иһэргэ күһэлли-биттэрэ. Соҕотох П.И.Ересько 36-с күнүгэр быыһаммыта. Ити кэмҥэ кини ыйааһынын 32 бырыһыанын сүтэрбит этэ. Оттон дьиэ усулуобуйа¬тыгар көҥүлүнэн хоргуйар дьон 50 суукка устата 27-тэн 30 бырыһыаҥҥа тиийэ ыйааһыннарын сүтэриилэрэ бэлиэтэммитэ. Канадаҕа 1963 сыллаахха Ральф Флорез уонна Хелен Клабены бэйэлэрин бас билэр самолеттарынан көтөн иһэннэр, аварияланан, аһаҕас хал¬лаан анныгар 49 хоммуттара. Ол иһиттэн биир нэдиэлэ устата саппаас астарын тобоҕун харыстаан тириэрдиммиттэрэ. Онтон атын кэмнэригэр аҥардас хаар уутун уулларан испиттэр. Ити кэмҥэ Флорез 16 кг, Хелен - 12 кг ыйааһыннарын сүтэртээбиттэрэ. Ити суруллубуттартан көстөрүн курдук, туустаах ууга дьон өр буолбаттарын, оттон ньулуун, атын туох да булкааһа суох уу, тем-пературнай усулуобуйаларын аахсыбакка туран, киһи доруобуйатыгар ордугун көрдөрөр. Эмтэнэр туһугар хоргуйуу саамай муҥутуур уһуна 90 хонукка тиий-битин американскай диетолог врач Г.Шелтон бэлиэтээбитэ. Киһи итин¬ник рекордары ситиһэргэ дьулуһара табыллыбат. Ол эрээри сорох түбэлтэлэргэ врачтан сүбэлэтэн 1 - 1,5 сууккаҕа холонон аччыктаан көрүөҕүн сөп. Ону үчүгэйдик тулуйа үөрэннэххэ, былыргы египтяннар холобурдарын батыһан, ый устата 3 хонуктаах аччыктааһыны, эмчит сөбүлэстэҕинэ, боруобалаан көрүөххэ сөп. Аччыктааһын кэмигэр киһи этигэр-хааныгар маҥнайгы 2 - 4 хонукка аччыктааһыны билиниини сэргэ организмҥа эттиктэр эргийэр процеста¬ра түргэтиир. Сылгыһыттар хонууга аһылыкка сылдьыбыт аты үлэҕэ анаан туттахтарына аан маҥнай баайаллар. Ол курдук, «баайыллыбыт», икки эбэтэр үс күн аһап¬пакка хам баайыллан турбут ат ордук сүүрүүтэ, үлэлиир тэтимэ үрдээһинэ былыргыттан биллэр. Биир, икки хонукка аһаабакка сылдьыы сахалыы баайыллыы диэн ааттанар. Ол аата сахалар аҕыйах хонукка аһаабакка эрэ сылдьыы эккэ-сииҥҥэ туһалааҕын былыргыттан олохторугар туһаналларын биллэрэр. Аччыктааһын кэмигэр маҥнайгы 12 - 24 чаас устата киһи наадыйар энергиятын этигэр-хааныгар мунньуммут гликогенын туттуутунан сабы-нар. Биохимиктэр этэр үгэстэринэн: «Сыа углеводтар төлөннөрүгэр умайар». Ол курдук, сыа бүтүннүү уу уонна чох кислотатыгар улары-йыытыгар углевод булгуччу баара ирдэнэр. Аччыктааһын маҥнайгы күн-нэригэр биһиги эппит-хааммыт углеводтарын мунньуммутун туох да ха-рыстабыла суох бүтэрэн кэбиһэр. Ол иһин хоргуйуу кэмин маҥнайгы күннэригэр киһи ыйааһынын сүтэриитэ ордук элбэх буолааччы уонна биллэрдик төбөтө ыалдьааччы. Тиһэҕэр тиийэн, хоргуйуу 7 - 14 күннэригэр өртөн күүтүллүбүт углеводтар сыаттан быһаччы ылыллыылара саҕаланар. Ити кэмтэн ыла хоргуйуу үһүс стадията саҕаланар. Киһи этэ-хаана ис аһылыкка толо¬ру үөрэнэр. Аччыктыыры билинэрэ мөлтүүр эбэтэр уурайар. Куртах сүмэһиннэрэ спонтаннай таһаарыллыылара аһы буһарарга аналлаахтар буолан баран, курдахха ханнык да ас киирбэтиттэн таһаарыллыбыт сок ферменнэрин кытта оһоҕоско киирэллэр. Ити сас-тааптарыгар белоктар, сыалар уонна углеводтар киирсэллэр, олор оһоҕоско бэйэлэрин ингредиеннэригэр арахсаллар уонна хааҥҥа киирэн иҥэриллэллэр, аһатар сүмэһиннэринэн буолаллар. Ис аһылык атын көрүҥүнэн организм клеткалара буһарыллыылара эбэтэр аутолизтара буолар. Манна мөлтөх, эргэрбит, кыра суолталаах клеткалары макрофагтар уонна хаан үрүҥ клеткалара «буһаран», ил-дьиритэн, ис ингредиеннэрин туһаҕа киллэрэллэр. Эт-хаан ыраастаныытыгар анаан соруйан хоргуйуу туһалыыр сүрүн механизмынан үөһэ ахтыллыбыт тканнар аутолизтара ааҕыллар. Тканнар буһарыллан бытарыйыыларыттан босхолонор сүмэһиннэр саҥа синтезтэ-ниигэ бараллар, оттон туһата суохтара, буортулаахтара таска таһаа-рыллаллар. Ас тастан киирбэтиттэн сүрүн таһаарар орган - бүөр үлэ¬тэ таһаҕаһа көҕүрээн, сынньанан, үлэлиирэ тупсар, мунньуллубут «күл¬лэри». токсиннары таһааран организмы ыраастыыра күүһүрэр. Аччыктааһыҥҥа киһи тас тыыныытын функцията уонна сүрэҕин-тымы-рын систематын үлэтэ биллэрдик намтыыр: тыынара бытаарар, пульса сэдэхсийэр, хаанын баттааһына намтыыр. Оттон өйүн үлэтэ, төттөрүтүн, намтыахтааҕар сытыырхайар. Ол иһин, былыргы грек үөрэхтээҕэ Пифагор уонна киниэхэ үөрэнээччилэр «өйдөрүн сытыырхатаары» 40-нуу хонукка хоргуйаллар этэ диэн суруйаллар. Аччыктааһын кэмигэр харынан үлэ тэтимэ син өргө диэри урукку кэмигэр хаалыан сөп, ол гынан баран сылайыы улаатар, сынньалаҥ кэ¬мэ уһуур. Уһуннук хоргуйбут киһи аһыырын саҕалаан этин-хаанын чөлүгэр түһэриитигэр улахан кутталлааҕынан сэрэҕэ суох эмискэ элбэҕи аһааһын буолар. Ол иһин киһи аһыырын бэркэ сэрэнэн, бэрт кыра кы¬ратык, кэмнээн саҕалыыра булгуччулаах. Эмискэ элбэҕи аһыыр олус сэрэхтээх, ол курдук, хоргуйан баран эмискэ элбэҕи аһаан өлүү туһунан суруйуулар да элбэхтэр, олоххо да үгүс буолар. (1,34-40). Киһи этэ-сиинэ Айылҕаттан саппаастаах гына айыллыбыттар. Ол курдук икки харах, икки кулгаах, икки бүөр, икки илии, икки атах бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэр. Айылҕа олоҕо ыараханыттан киһи аһы эмиэ саппааһырар оҥоһуулаах, ордон хаалбыт ас тобоҕун ис сыаҕа кубулутан уурунан, мунньунан иһэр. Хоргуйуу, ас суох буолар кэмэ кэллэҕинэ киһи ол ис саппаастарыттан ылан туһаммытынан барар. Аһаабакка сылдьыы киһи этигэр-сиинигэр туһаны, ыраастаныыны аҕалара былыргыттан биллэр. «Голодания ради здоровья» диэн кинигэтигэр профессор Ю.С.Николаев суруйар: «Киһи аһаабатаҕына этэ-сиинэ бэйэтин иһинээҕи саппаастарыттан ылан туһаммытынан ба¬рар. Бу кэмҥэ эт-сиин аан бастаан сыа саппаастарыттан улаханнык ылан туһанар, онтон быччыҥ уонна ньиэрбэ эттиктэриттэн олох кыра¬тык көҕүрэтэр. Киһи ыйааһыныттан 20 эбэтэр 25 бырыһыана көҕүрүөр диэри сүрүн уорганнарыгар ханнык да уларыйыылар киирбэттэр». Бу үлэтигэр өссө эппит: «Киһи аһаабакка сылдьан аҥардастыы ууну эрэ истэҕинэ киһи этигэр-сиинигэр ханнык да уларыйыылар буолбат¬тар, эт-сиин бары наадалаах эттиктэрин саппаастарыттан ылан туһанан толорунан иһэр». (2,7). Киһи этигэр-сиинигэр киирэн мунньустар араас эттиктэр иһэр ууну, тыынар салгыны уонна араас эмтэри кытта эмиэ киирсэллэр. Брэгг этэринэн аһаабакка сырыттахха киһи этэ-сиинэ араас аһылы¬гы кытта киирсэр туһата суох эбэтэр олох да буортулаах эттиктэртэн босхолонон ыраастанар. Аһаабакка сылдьарга Брэгг олус сэрэхтээх буоларга ыҥырар. Кини врач эбэтэр бэйэтэ аһаабакка сылдьымахтаабыт киһи сүбэтинэн туһанар наадалааҕын бэлиэтиир. Кэмигэр аччыктаан ылыы киһи этин-сиинин иһиттэн ыраастыыр. Аһаабакка эрэ ууну иһэ сырыттахха элбэх киһиэхэ буортулаах эттиктэр ыраас ууну кытта суураллан тахсаллар диир П.Брэгг. Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн иһэриттэн иһигэр-үөһүгэр уларыйыылар тахсалларыттан өйүгэр-санаатыгар аһаабакка сырыттахпына доруобуйам көнөн барыа диэн санаа олохсуйдаҕына, аһаабакка сылдьарга дьэ сөп буо¬лар. Киһи аһаабакка сылдьары кыайабын, миэхэҕэ, доруобуйабар, эппэр-сииммэр туһа¬лаах диэн санаатаҕына хаһан баҕарар тулуйар кыахтанар. Ол курдук киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн этин-сиинин аччыктыырга бэлэмнээн, үөрэтэн кэбиһэр кыахтаах. Аһаабакка сылдьыыттан доруобуйаҕа, эккэ-сииҥҥэ тахсар уларыйыы-лары киһи билэрэ наада, үчүгэйдик суруллубут үөрэх кинигэ¬тинэн сирдэтиниэххэ эмиэ сөп. Ол эрээри үгүс киһи туох эмэ саҥаны, билбэттэрин оҥороору гыннахтарына хайаан да ким эрэ урут оҥорбутун үтүктэллэрин, батыһалларын сөбүлүүллэр. Ол иһин бастаан иһэр киһи холобура баара олус туһалаах буолар. Биһиги бу үлэбитин олус чуолкайдык, ымпыктаан-чымпыктаан суруллу¬бут омук үөрэхтээҕэ П.Брэгг «Формула совершенства» диэн кинигэти¬гэр олоҕуран суруйабыт. Кини аһаабакка эрэ сылдьан доруобуйатын тупсарыынан дьарыктаммыт уонна бэйэтин холобурунан үгүс киһини үөрэппит, 95 сааһыгар диэри олох доруобай эттээх-сииннээх сылдьы¬быт. Аһаабакка сылдьыыга биһиги бэйэбит уоппуппут олус кыра буолан аахса да барбаппыт. Сахалартан аһаабакка сылдьан этин-сиинин ыраастааһынынан Лугинов Афанасий Афанасьевич ситиһиилээхтик дьарыктаммыта ыраатта. Кини үс ыйга сэттэлии хонукка аһаабакка эрэ сылдьартан саҕалаан баран биирдэ сүүрбэ хонукка аһаабакка эрэ сылдьан этин-сиинин ыраастаабыта. 2006 сыллаахха сайын Афанасий түөрт уон хонук устата аһаабакка аҥардастыы ууну иһэн сылдьары ситиспитэ. Бу кэмҥэ этим-сииним ордук үчүгэйдик ыраастанна диэн бэйэтэ кэпсиир. Аһаабакка эрэ сылдьарыгар Афанасий П.Брэгг үөрэҕинэн туһанар. Аһаабакка сылдьарга үөрэниигэ аан маҥнай биир аһылыгы көтүтэ үөрэнэн баран биир суукканы тулуйарга тириэрдиэххэ сөп. Сууккаҕа аһаабакка сылдьарга эбиэккэ эбэтэр киэһэ аһылыгы аһаан баран нөҥүө күнүгэр диэри аҥар¬дастыы оргутуллубут ыраас ууну эрэ иһэ-иһэ сылдьыллар. Дистиллированнай эбэтэр муус уута ордук туһалаах буолар. Бу кэмҥэ ханнык да оҕуруот аһын утаҕын иһиллибэт. Суоктар эмиэ аһылыкка ааҕыллаллар. Суогу иһэр буоллахха диетаҕа олоруу курдук буолан тахсар. Манна быһаарыы оҥоруохха наада. Диетаҕа олорууга кыра кыратык аһанар, ол киһи иҥсэтин ордук көбүтэн, сыраанын сүүрдэн эбии кыйахалаан тулуйарга ордук эрэйдээх, онтон тугу да аһаабакка эрэ аҥар¬дастыы ыраас ууну эрэ истэххэ киһиэхэ аска наадыйыы олус күүһүр-бэт, аһылык кэмэ аастаҕына сотору умнуллар, сыраана да сүүрбэт, иҥсэтэ да көппөт. Ол иһин букатын аһаабакка эрэ сылдьыыны, аһыыр кэмҥэ ууну элбэхтик иһэн биэрдэххэ, тулуйарга ордук табыллар. Киһи Айылҕаттан оҥоһуутун быһыытынан куртаҕар ас киирбэтэҕинэ, бэйэтин ис саппааһыттан ылан туһаммытынан барар. Ол иһин аһылыгы көтүтэн кэбистэххэ даҕаны киһи бэйэтэ туох да буолбат. Элбэх саппаастаах киһи бүтүн биир ый да устата аһаабакка эрэ ууну иһэ-иһэ сылдьыан сөп диэн этэллэр. Ол эрээри киһи куртаҕа эмиэ аһыыр кэм чаһыытыгар сөп түбэһиннэрэн үлэлииргэ өр кэмҥэ үөрэнэн хаалбыта тардан аҕыйах да буоллар аһы буһарар ферменнэрин син биир таһаара сылдьар. Аһаабакка сылдьар кэмҥэ урукку аһылык бириэмэтигэр ыраас ууну иһэн биэрдэххэ бу ферменнэр куртахтан суураллан ыраастанан иһэллэр. Үлэһит дьон куртахтара ыарыы буолуутугар аһылыгы көтүтэн баран ууну испэттэрэ ордук улахан оруоллаах. Киһи куртаҕа ас буһарар фер-меннэртэн кэмигэр ыраастанан испэтэҕинэ араас ферменнэр мустубуттара ку¬раанах куртах эркинигэр туох да туһаны аҕалбаттар. Киһи үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн биирдэ эмэтэ аһыыр кэмин көтүттэҕинэ, ол кэмҥэ ха¬йаан даҕаны элбэх ууну иһэн биэрэрэ наада. Сайдыылаах дойдуларга ас-үөл дэлэйбитинэн билиҥҥи аһылык наукатын үөрэҕинэн киһи үксэ диетаҕа олоруохтаах. Кыра кы¬ратык аһааһыны, диетаҕа олорууну «Киһи иҥсэтин көбүтэр» диэн аат¬тыыллар. Куртахха аҕыйах ас киириитэ, аччыктааһын ордук күүстээх буолуутун үөскэтэр. Хас аһылык аайы эрэйдэнии элбэҕэ диетаны үгүс киһи кыайан тутуспатыгар тириэрдэр. Онтон куртахха ханнык да ас киирбэтэҕинэ киһи этэ-сиинэ ис сап-паастарыттан ылан туһаныыга уларыйа охсор. Биирдэ-иккитэ аһаабакка тулуйан баран кыра-кыратык аһаан иҥсэни куруук көбүппэтэххэ киһи аһаабакка сылдьыыны ордук тулуйар. Эт-сиин ис саппаастарыттан туһанарга уларыйбытын кэнниттэн киһи аччыктыыр санаата соччо киирбэт, мөлтүүр. Кэмиттэн кэмигэр ыраас, дистиллированнай эбэтэр муус уутун иһэн биэрэн истэххэ аччыктаабыт санаа ааһан иһэр. Биир суукка устата киһи олоҕор, үлэтигэр ханнык да уларыйыыта суох аһаабакка сылдьар. П.Брэгг нэдиэлэҕэ биир күн аһаабакка сылдьыы үгэс буолан хаалыыта эти-сиини өссө тупсарар, ыраастыыр диэн этэр. Доруобай эттээх-сииннээх киһи ханнык аһылыгы аһыырыгар улахан суолтаны биэрбэт. «Куртах быһаарыа» диэн баран куруук тиэтэйэ-саарайа сылдьар эдэрдэр туох эмэ сиэххэ айылааҕы ылан толору хааланан кэбиһэллэрэ элбэх. Куртахха ас киирдэҕинэ киһи ис уорганнара ханнык ас көрүҥүттэн тутулуктаах ферменнэри оҥорон таһааран куртахха киирбит астары тус-туспа араартаан, аһытан-буһаран бараллар. Киһи этэ-сиинэ биир кэмҥэ аһыырга үөрэнэн хаалар. Аһыыр кэм кэлиитигэр куртахха ас киирбэтэҕинэ даҕаны киһи ис уорганнара урут үлэлии үөрэммиттэригэр оҕустараннар араас ас буһарар ферменнэрин эмиэ таһаараллар. Биһиги аһылык туһунан үөрэтээччилэрбит куртах ити быһыытын билэннэр аһыыр кэми аһарбакка, биир бириэмэҕэ хайаан да аһыы сылдьыахха наада диэн этэллэр. Аһаабакка сылдьыы кэмигэр бу кэмҥэ ууну элбэхтик иһэн биэрдэххэ уу киирэн куртаҕы ыраастыыр. П.Брэгг үөрэтэринэн киһи аҥардас ууну истэҕинэ куртах куһаҕан, урукку фермен¬нэр мунньустубуттарыттан ыраастанан биэрэр. Онон, аһыах иннинэ дистиллированнай ууну иһии киһи куртаҕын урукку ас тобохторуттан, ферменнэртэн ыраастыыр диэн быһаарара ордук олохтоох курдук. Сорох кэмҥэ киһи аһыыр кэми көтүтэр, хойутатар түбэлтэтигэр, урукку аһыыр кэмигэр элбэх соҕус ууну иһэн, ыраастаан, сайҕаан кэбиһэрэ куртахха олус туһалаах. Ол курдук уу киирэн бу кэмҥэ куртахха мунньуллар аһы буһарар ферменнэри сууйан, ыраастаан кэбиһэр. Оччоҕуна ас буһарар ферменнэр өр кэмҥэ киһи куртаҕар мун¬ньустаннар араас аһытыыны оҥорбокко ыраастанан иһэллэр. Маннык аһыах иннинэ ууну иһиини куртаҕы сайҕааһын уонна ыраастааһын курдук көрөн, куруук туһана сылдьыахха сөп. П.Брэгг дистиллированнай ууну эрэ иһэргэ сүбэлиир. Көннөрү кы¬раан эбэтэр өрүс, күөл ууларыгар араас суураллыбыт туустар элбэх¬тэр диир. Киһи бүөрдэрэ кыайан суурайан таһаарбатах туустарын ор¬дон хаалбыттара бүөрүгэр уонна бары сүһүөхтэригэр мунньусталлар. Дистиллированнай ууга олус маарынныыр уунан муус уу¬та буолар. Күөл мууһа тоҥоругар саамай ыраас, суураллыбыт ту¬устара суох үрүт өттө эрэ уруттаан тоҥор. Ол иһин тоҥмут уу ирдэҕинэ, муус уута дистиллированнай ууга эрэ тиийбэт ыраас ууга тэҥнэһэр. Арай ууга радиация эрэ элбээһинэ муус уутун киртитэн, киһи иһэригэр буортулаах оҥорор. Былыргы сахалар куруук муус уутун иһэллэрэ биллэр. Умуһах оҥос-тон аан маҥнай иһэр ууларын хаһааналлар. Муус уутун иһэр кэм-нэригэр уонна бэйэлэрэ бэлэмнээн аһылыктарын оҥостор эрдэхтэринэ саха дьоно уһун үйэлээх омуктарга киирсэр эбиттэр. Куртахха ханнык да ас киирбэтэҕинэ, куртах үлэлээбэт, киһи ис уорганнара ферменнэри оҥорон таһаараллара тохтуур. Киһи этэ-сиинэ хамсыырыгар уонна сөптөөх температуратын тутарыгар бэйэтин ис сап-паастарыттан ылан туһаммытынан барар. Ол аата, таһыттан аһылык киирбэтэр эрэ киһи этэ-сиинэ бэ¬йэтин хаһааһыттан, ис сыатыттан ылан эньиэргийэ оҥостон туһаммыты¬нан барар. «Маннык кэм үөскээтэҕинэ,- диир П.Брэгг,- киһи организмата ис сыатын эрэ буолбакка, араас туһата суох туустар эҥиннэр баалларын эмиэ таһаарар». Киһи этэ-сиинэ ис өттүттэн ыраастаныыта саҕаланар. Хас да хонукка аһаабакка сырыттахха киһи тылын үрдүгэр араас кирдэр тахсаллар. Олору кэмиттэн-кэмигэр ыраастаан сайҕаан биэрэн иһэр туһалаах. Кэмиттэн-кэмигэр аһаабакка эрэ сылдьан эти-сиини ыраастаныы киһи үйэтин тухары тохтообокко баран истэҕинэ эрэ уһун үйэлээх буолууга тириэрдэр диэн П.Брэгг быһаарар. Биһиги аһыныгас санаалаах медицинэбит үлэһиттэрэ куртах мөлтөхтүк үлэлиир буоллаҕына аһылыгы кыра-кыратык уонна чаастатык аһыыр туһалаах диэн этэллэр. Кинилэр олох ас киирбэтэҕинэ куртах дьэ сынньанар диэн этиини билигин да ситэ билинэ иликтэр. Олус үчүгэйдик үлэлиир куртах, ис-үөс ханнык да астары, төһөнү баҕарар симнэххэ даҕаны буһаран, аһытан туһаҕа таһааран иһэр кыахтаах, аһылыктан ордор эньиэргийэни аны уларытан, саппаас сыа оҥорон ууру¬нан кэбиһэр. Үчүгэй доруобуйалаах, күүстээх эттээх-сииннээх киһи уойан-тотон барара ханнык да саарбаҕа суоҕа итинник быһаарыллар. Билигин сорох дьон уойан-тотон иһэллэриттэн эрэйгэ тэбиллэл-лэр, кыахтара, өйдөрө-санаалара тулуура суох буолан, аһаан-сиэн иһиэххэ диэн эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан кыана туттумматтар. Ол иһин аны аһыылларын кыайан аҕыйаппаккалар ыйааһыннара өссө эбиллэн иһэригэр тиийэллэр. Kиһи этэ-сиинэ, организмата таһыттан ас киирбэтэҕинэ ис саппааһыттан ылан туһаммытынан барарын Айылҕа улахан кыыллара эмиэ билэн туһаналлар. Эһэ сайыны быһа аһаан-аһаан сыа бөҕөтүн мунньунан баран кыһыны быһа утуйа, мунньуммут сыатынан аһылыктана сытар. Кыһын тыаҕа олох ыарахан ол иһин эһэ кыһыны быһа арҕахха сытан сынньанан туоруур. Айылҕа улахан кыыллара аһы-үөлү хайдах туһаналларын кытта би-листэхпитинэ, аһылыктарын икки суол араастаахтык иҥэринэллэр, туһаҕа таһаараллар. Эһэ сайыны быһа аһаан элбэх сыаны мунньунан баран кыһын арҕахха сытан эрэ ол сыатын сиэн кыһыны этэҥҥэ туоруур. Сайын да устата элбэхтик мөхсөн, сүүрүүнэн, эккирэтиинэн дьарыктанара биллибэт, биир да кыылы эккирэтэн тутан сиэбэт, арай аһыы-аһыы сыаны мунньунар үлэлээх. Ол аата, кыһыны туоруур хаһааһын сайын устата аһаан-сиэн мунньуна сылдьар. Бөрө Айылҕа биир улахан кыыла, үгүстүк сүүрэн, эккирэтэн аһылыгын булунар. Улаханнык сылайан-элэйэн хаһан эмэ бултуйдаҕына тото-хана дьэ аһыыр, булбутун барытын кыайа-хото сиэн иҥэринэн кэбиһэр. Ач-чыктыар диэри сынньанар, аччыктаатаҕына эмиэ бултуу барарыгар тии-йэр. Арай эмис бөрө диэн баара ханна да биллибэт. Тугу аһаабытын барытын эньиэргийэҕэ кубулутан, сүүрэн-көтөн аһаабыт аһын тарҕатан иһэр. Бөрө баҕар уойуо этэ дуо? Аһата-аһата сытыардахха. Бөрө сытар кыаҕа суох. Сүүрдэҕинэ, хамсаннаҕына эрэ табыллар. Айылҕата оннук. Мөлтөөбүт, ыарыы буолан эрэр кыыллары тутан сиэн Айылҕаны ыраас-тыыр аналлаах, сүүрдэҕинэ-көттөҕүнэ эрэ быһый атахтаах кыыллары эккирэтэн тутан аһылыгын булунар кыахтаах. Дьон нууччалары эһэҕэ холууллара оруна суох буолбатах курдук. Үгүстэрэ эттэрин-сииннэрин оҥоһуутунан эһэҕэ ордук маарынныыр буолуохтарын сөп. Аһыы-аһыы сыаны мунньунан, уойан иһээччилэр олус элбэхтэр. Бу дьон сыаларыттан ыраастанар, көҕүрэтэр күүстэрэ, өйдөрө-санаалара тиийбэт буолан үгүстэрэ олус эрэйдэнэллэр. Сахаларга уойар дьон олус аҕыйахтар. Үгүс саха дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөрөлүү оҥоһуулаахтар. Уойбаттар, эньиэргийэлэрэ элбэх, түргэнник уонна элбэхтик хамсаналлар, үгүстүк үлэлииллэр, ол иһин төһөнү аһаабыттарын тарҕатан иһэл¬лэр. Дьон бары бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин уратыларын билэн аһылыктарын сөптөөхтүк үллэрэн туһаналлара доруобуйаларын тупсаралларыгар көмөлөһүө этэ. Уойартан эбиллэн иһэр сыаны көҕүрэтэр туһугар Айылҕа биэрбит ньыматын, аһаабакка сылдьыыны туһаныахха сөп. Доруобай киһи этэ-сиинэ оннук дьарыкка бэйэтэ үөрэхтээх диир П.Брэгг. Куртахха ас киирбэтэ даҕаны киһи этэ-сиинэ бэйэтин ис сап¬пааһыгар холбоно охсор аналлаах. Эти-сиини тупсарар туһугар кыратык тулууру киллэрэн, ол аата өсөһө түһэн аччыктыыры тулуйа үөрэниэххэ эрэ наада буолар. Ол аата доруобуйаны, эти-сиини тупсарарга киһиэхэ кыра эмэ да буоллар өһөс майгы хайаан да наада. 1. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984. - 80 с. 2. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с. Автор Каженкин Иван Иванович.