|
'''Роберт Оуэн''' (1771 сыллаахха ыам ыйын 14 кµнµгэркүнүгэр т³р³³бµттөрөөбүт, 1858 сыллаахха сэтинньи 17 кµнµгэркүнүгэр ³лбµтөлбүт) — Аангылыйа б³лµ´µ³гэбөлүһүөгэ, XIX µйэүйэ биир бастакы социальнай информатора. Т³´³Төһө да±аныдаҕаны XIX µйэ±эүйэҕэ “тµмэт“түмэт урбаана” диэн тиэрмин суох буоллар, Роберт Оуэн тµмэттүмэт урбаанын бастакы са±ахтарынсаҕахтарын сахсыбыт, тµмэттүмэт урбаана урбаан биир салаатын бы´ыытынанбыһыытынан сайдан барарыгар олус уурсубут µтµ³лээхүтүөлээх ки´икиһи.
Биографията.
Роберт Оуэн 1771 сыллаахха Ньютаун (Уэльс) диэн кыра куоракка дьо±усдьоҕус урбаанынан дьарыктанар ки´икиһи дьиэ кэргэнигэр т³р³³бµттөрөөбүт. Кинин сэттэ сааста±арсаастаҕар олохтоох оскуола учууталыгар к³м³л³´³³ччµнэнкөмөлөһөөччүнэн сылдьыбыта. Онтон икки сыл буолан баран, Оуэн, дьол к³рдµµкөрдүү диэн, киин сиргэ к³´³нкөһөн барар. Ол курдук кини Стэмфорд, Лондон уонна Манчестер куораттарга тиийэн мануфактура ма±а´ыыннарыгармаҕаһыыннарыгар µ³рэнээччинэнүөрэнээччинэн сылдьар, бирикээсчиктиир. Ол гынан баран, кµттµ³ннээхкүттүөннээх систиэмэлээх µ³рэ±иүөрэҕи син биир ылбат.
Оччолорго Манчестер куорат бырамыысыланнас оргуйар киинэ этэ. Манна чуолаан хулуопак-кумаа±ыкумааҕы бырамыысыланна´абырамыысыланнаһа сайдыбыта. Ол сылдьан Оуэн Манчестер куорат биллэр к³ст³ркөстөр б³лµ´µ³ктэринбөлүһүөктэрин уонна литэрэтиирэ эйгэтин µлэ´иттэринүлэһиттэрин кыраты билсэр, чуолаан, аан бастакынан оробуочайдарга сы´ыаннаахсыһыаннаах санитария сокунун та´аарыаххатаһаарыахха наада диэн этиини киллэрбит Парсеваль дуоктары кытары.
Ити кэннэ ³³рөөр буолан баран Оуэн убайыттан харчы иэс ылан биир до±орундоҕорун кытары та²астаҥас баайар массыынаны о²оророҥорор мастарыскыай арынар, устунунан икки ки´иникиһини µлэ´итинэнүлэһитинэн ылан, дьо±усдьоҕус да буоллар та²астаҥас баайар-тигэр тэрилтэни арынар.
Роберт Оуэн о±ооҕо эрдэ±иттэнэрдэҕиттэн химиянан µлµ´µйэрүлүһүйэр. Ол дьарыгын Манчестерга да±аныдаҕаны бырахпат. Кини эмиэрикэ хулуопагын та²астыыртаҥастыыр са²асаҥа ньыманы булар уонна 20 саа´ыгарсааһыгар управляющай, кэлин хулуопак мануфактуратын кыттыгас бас билээччитэ буолар.
Са²аСаҥа эспэримиэн
1700 сыллар бµтµµлэригэрбүтүүлэригэр Оуэн Каролина Дейл диэн Глазго та´ыгартаһыгар баар Нью-Ланарк дэриэбинэ±эдэриэбинэҕэ улахан текстительнэй баабырыкалаах баай ки´икиһи кыы´ынкыыһын таптаан ойох ылар.
Ол кэннэ 1799 сыллаахха Роберт Оуэн Нью-Ланарка к³´³нкөһөн кэлэн, а±ааҕа кыннын баабырыкатын кыттыгас бас билээччитэ, управляющая буолар уонна ол олорон бэйэтэ толкудаан, айан та´аарыттаһаарыт тµмэттүмэт эспэримиэнин олоххо киллэрэр.
Ол курдук Оуэн оробуочайдар интэриэстэрин к³мµскээтэххэкөмүскээтэххэ, кинилэр олохторун тупсардахха, µлэүлэ та´ыматаһыма µрдµµрүрдүүр, о²ороноҥорон та´аарыытаһаарыы улаатар диэн ³йд³бµллээ±эөйдөбүллээҕэ. Кини “патронат” систиэмэтин о²ороноҥорон та´аарбытатаһаарбыта. Онтун 1812 сыллаахха «Essay on the Formation of Character» ыстатыйатыгар си´илиисиһилии ырытан суруйбута.
Оуэн ити эспэримиэнин кэнниттэн, Нью-Ланарк баабырыкатыгар µлэүлэ к³рд³´³нкөрдөһөн кэлээччи лаппа элбээбитэ, оттон баабырыга туруга б³±³рг³³бµтэбөҕөргөөбүтэ. Бу баабарыка±абаабарыкаҕа онноо±ороннооҕор кэлин Арассыыйа императора буолбут Николай I ырахта±ыырахтаҕы кэлэн к³р³нкөрөн барбыта. £сс³Өссө кэлэн к³р³нкөрөн барбытын аа´анааһан, Оуэ²²эОуэҥҥэ “миигин кытта Арассыыйа±аАрассыыйаҕа к³´³нкөһөн барыс, онно µлэлээ”үлэлээ” диэн этии киллэрбитин, анараата кыккыраччы батыммыта.
¥лэҮлэ бииржата.
1832 сыллаахха Роберт Оуэн са²асаҥа эспэримиэ²²ээспэримиэҥҥэ ылсар эрээри, онтон сатаммат. Ол гынан баран Оуэн эспэримиэнэ, кэлин кэм-кэрдии ааспытын кэннэ, улахан социальнай-бэлитиичэскэй суолталанар: кини “Биржи трудового обмена” тэрилтэни тэрийэр. Ол курдук атыы´ыттаратыыһыттар манна а±аланаҕалан табаар хааллараллар, ол оннугар биир чаа´ачааһа алта пенсынан сыаналанар µлэүлэ билиэтин илдьэ бараллар эбит.
Бастаан утаа бу биржа ³²³тµнэнөҥөтүнэн ту´анааччытуһанааччы хара ба´аамбаһаам эбит. Ол гынан баран, сотору буолаат атыы´ыттараатыыһыттара буорту буолаары гыммыт, ыскылаакка таах быыллыйа сыппыт ку´а±анкуһаҕан, м³лт³хмөлтөх табаардарын а±алтаанаҕалтаан киирэн барбыттар, инньэ гынан кыы´ырааччыкыыһырааччы, биржа µлэтинэнүлэтинэн астыммат дьон элбээн киирэн барбыта, тµмµгэртүмүгэр, биржа монкуруут буолан сабыллыбыт.
Бороспойуустар уонна оробуочайдар хамсаа´ыннарахамсааһыннара.
Биржаны сэргэ Роберт Оуэн боропсойуустар хамсаа´ыннарынхамсааһыннарын аан дойдуга биир бастакынан т³рµттээбиттөрүттээбит, боропсойуустар олоххо киирэллэригэр олук уурсубут ки´икиһи буолар. Ол курдук Оуэн 1833-1834 сыллардаахха м³лµйµ³нмөлүйүөн а²аарааҥаара ки´иникиһини хабар идэлээхтэр сойуустарын тэрийбит. Ол эрээри µлэүлэ тэрээ´инэтэрээһинэ м³лт³хмөлтөх, µпүп-харчы тиийбэт буолан, оробуочайдары бас билээччилэр ³´³сөһөс сы´ыаннарасыһыаннара, бырабыыталыстыба антах хайытыыта ба±абаҕа санаа олоххо киирэрин туорайдаабыт.
Роберт Оуэн 1858 сыллаахха, 87 саа´ыгарсааһыгар олорон, Ньютаун куоракка ³лбµтөлбүт.
[][Категория:Түмэт урбаан[]]
[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:1771 сыллаахха төрөөбүттэр]]
[[Категория:1858 сыллаахха өлбүттэр]]
| 