|
ҮРҮҤ уонна ХАРА
Сахалар Айылҕа диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар. Ол иһин сахалар киһини бэйэтин «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар.
Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрү- ҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар. Ол иһин ханнык эмэ көрүҥ хайа баҕарар өттүн диэки: эл¬бээн дуу, аҕыйаан дуу эбэтэр үрдээн дуу, намтаан дуу, итийэн дуу, тымныйан дуу уларыйдаҕына, атын, тутулуктаах өрүттэрэ ити улары¬йыыны оннугар түһэрээри эбэтэр сөп түбэһээри эмиэ хамсааһыннара саҕаланар. Сахалар бу Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун былыр-былыргыт¬тан билэн бэйэлэрин олохторугар туһаналларын бэлиэтинэн уһун үйэ¬лэрин тухары үөрэтэн туһаммыт үөрэхтэрэ, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх буолар. Бу үөрэх ыйыытынан киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта барыта кэмнээх-кэр-диистээх, хайа да өттүгэр «Аһара барыма» диэн бобор-хаайар күрүөлээх. Аһара бараары гыммыт, урут дьоҥҥо биллибэти, саҥаны оҥорор киһини «Айыыны оҥорума» сэрэтэн, көннөрөн биэрэ сатыыллар.
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаа-рыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы--хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕыл-ла сылдьар. Бу быһаарыылар хаһан даҕаны уларыйар кыахтара суох. Ол курдук киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрө хаһан даҕаны тупсар кыаҕа суоҕунан хараҥа, хара дьүһүн хаһан баҕарар куһаҕан буола туруоҕа.
Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-¬бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук куһаҕан өттө хара, онтон үчүгэй өттө сырдык, үрүҥ буоллаҕына, киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥорбута бу икки дьүһүн икки ардынан буолан тахсар. Ол иһин былыр¬гы дьон, киһи өйө-санаата Айылҕаҕа өссө чугас эрдэҕинэ, киһи олоҕун сыалын, олоххо дьоҕурун таба сыаналыыр эрдэхтэринэ, киһи оҥо¬рор дьыалаларын куһаҕаҥҥа — хараҕа уонна үчүгэйгэ — үрүҥҥэ араарар эбиттэр.
Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыыны оҥоруу дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ол диэки хамсааһыны оҥо-роллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата «Үрүҥ Айыы» буолар. Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар Тойон», «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан көстөрүнэн сай¬дыы, үүнүү диэки сирдиир, дьону элбэх үчүгэйи оҥорорго ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллаллар. Ол аата киһи батыһан, үтүктэр, үчүгэй быһыыга үөрэнэр үөрэҕэ таҥара диэн ааттанар.
Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуол-кайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитиилли-бититтэн эрэ тутулуктаах.
Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун эппитэ биллэр: «Народ - это чистый лист бумаги на котором можно написать любой иероглиф». Улуу сирдьит ити этиитигэр дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕа¬рар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөбүл баар. Бу этии киһи өйө-санаата ханнык үөрэҕи ылыммытыттан улаханнык тутулуктанарын да¬каастыыр.
Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥо-руулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Ол курдук биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһа¬лааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, он¬тон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.
Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕас-тар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕа¬ны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар. Ол кур¬дук элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһиттэн бэйэтиттэн ха¬йаан даҕаны өйүн күүскэ үлэлэтэрин эрэйэллэр. Сорох сатабыллаах дьон үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороору араас элбэх саҥаны арыйыыла¬ры оҥорон туһаналлар. Сытыы өйдөөх дьон куһаҕан суолу тутустахта¬рына, кинилэри булан, тутан сууттуур олус ыарахан буоларын суруу¬ларга ахталлар. (1,154). Буруйу оҥорооччуну булан ылар наадаҕа, кини туттубут ньымаларын барыларын баһылааһын, арыйыы хайаан да көрдөнүллэр. Ити иһин өйдөөх дьон уһуннук толкуйдаан оҥорбут буруйдарын, куһаҕан быһыыларын арыйыы ураты уустук үлэ буоларын элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,221).
Сахалар былыргы итэҕэллэринэн «Айыы» диэн тыл, тыыннааҕы айар, дьоҥҥо үтүөнү оҥорор, кинилэри араҥаччылыыр тыын аата. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Итини тэҥэ «Айыы» диэн тыл үгэһи кэһиини, буруйу оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. (2,16). Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да оҥорор кыаҕын биллэрэр.
Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр. Ол курдук киһи олоҕо үчүгэйи оҥо-руу уонна куһаҕаны оҥоруу икки ардыларынан баран иһэр. Манна үчүгэйи оҥоруу элбэх буолан баһыйдаҕына, дьон олоҕо сайдыы, үчүгэй диэки сыҕарыйан барар, онтон куһаҕаны оҥоруу элбээтэҕинэ, сайдыы төннөр, кэннинэн кэхтэр. ▼
Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабы-дыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этил-лэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах¬-харалаах диэн ааттанар. Ол аата өссө ыарахан «Хара айыы» буолар. ханнык баҕарар куһаҕаны оҥоруу дьону сайдыы-үүнүү диэки баран иһэллэрин бытаардар. Сахалыы уоруйах, дьону албынныыр киһи аата түөкүн диэн. Онтон киһи тыыныгар турбут, өлөрбүт түөкүн аата хара түөкүн диэн буолар. (3,427). ▼▲Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр. Ол курдук киһи олоҕо үчүгэйи оҥо-рууоҥоруу уонна куһаҕаны оҥоруу икки ардыларынан баран иһэр. Манна үчүгэйи оҥоруу элбэх буолан баһыйдаҕына, дьон олоҕо сайдыы, үчүгэй диэки сыҕарыйан барар, онтон куһаҕаны оҥоруу элбээтэҕинэ, сайдыы төннөр, кэннинэн кэхтэр.
Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх ба¬рыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйах-тары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөх-хө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар кур-дук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор. ▼
Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр. Ол эрээри Аан дойдуну аймаабыт улахан уоруулары, дьону өлөртөөһүннэри хайдах даҕаны кистээн-сабан хаайа сылдьар кыаллыбат. Арай маннык быһыылары дьон барыта билэр буолуута, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэллэригэр көмөлөһүө этэ. Ол курдук атын дьон бэлэмнэрин, баайдарын-малларын ылан туһаныы, дьоҥҥо сай-дыыны аҕалбат, хата төттөрү эстиигэ-быстыыга тириэрдэр суол буо-ларын оҕолор кыра эрдэхтэриттэн билэллэрэ үчүгэйи оҥороллоругар көмөлөһүө. Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар. ▼▲Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабы-дыаласабыдыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этил-лэрэтиллэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах¬-харалаах диэн ааттанар. Ол аата өссө ыарахан «Хара айыы» буолар. ханнык баҕарар куһаҕаны оҥоруу дьону сайдыы-үүнүү диэки баран иһэллэрин бытаардар. Сахалыы уоруйах, дьону албынныыр киһи аата түөкүн диэн. Онтон киһи тыыныгар турбут, өлөрбүт түөкүн аата хара түөкүн диэн буолар. (3,427).
Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи түүлүгэр ордук чуол-кайдык араарыллан бэриллэллэр. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн үчүгэйи, тупсууну түстүүр, онтон туох эмэ харааран, хара дьүһүн¬нээх көһүннэҕинэ мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан тутулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа ба¬ры көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр. ▼
▲Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх ба¬рыһыбарыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйах-тарыуоруйахтары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөх-хөкөрдөххө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар кур-дуккурдук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон уоран ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор.
▲Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр. Ол эрээри Аан дойдуну аймаабыт улахан уоруулары, дьону өлөртөөһүннэри хайдах даҕаны кистээн-сабан хаайа сылдьар кыаллыбат. Арай маннык быһыылары дьон барыта билэр буолуута, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэллэригэр көмөлөһүө этэ. Ол курдук атын дьон бэлэмнэрин, баайдарын-малларын ылан туһаныы, дьоҥҥо сай-дыынысайдыыны аҕалбат, хата төттөрү эстиигэ-быстыыга тириэрдэр суол буо-ларынбуоларын оҕолор кыра эрдэхтэриттэн билэллэрэ үчүгэйи оҥороллоругар көмөлөһүө. Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.
Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.
▲Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи түүлүгэр ордук чуол-кайдыкчуолкайдык араарыллан бэриллэллэр. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн үчүгэйи, тупсууну түстүүр, онтон туох эмэ харааран, хара дьүһүн¬нээхдьүһүннээх көһүннэҕинэ мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан тутулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа ба¬рыбары көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр.
Айылҕаҕа киһи олоҕо куһаҕан уонна үчүгэй диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан уонна үчүгэй быһыылары арааран билэн, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ эрэ бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥороро кыаллар. Киһи олоҕо, кыратыттан улаатан кырдьыар диэри ити хааччахтааһыннар икки ардыларынан баран истэҕинэ эрэ, Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар сөп түбэһэр быһыылары оҥорор.
Куһаҕаны оҥоруу ------ оҕо ------- Үчүгэйи оҥоруу ▼Куһаҕаны айыы, Үчүгэйи айыы, ▼Хара айыы ------ киһи олоҕо ------ Үрүҥ айыы
Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран аньыы диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылы¬нан «Аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан сыыһалардаах. Маннык ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан «Куһаҕан айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр. ▼Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык току-руйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын маннык уларытар¬быт сөбө дуу, сыыһата дуу диэн өссө толкуйдаан көрөрбүт наада буо¬лууһу быһыылаах. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр «Айыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Ол иһин айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада. ▼ АЙЫЫ ТОЙОН
Былыргы сахалар киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, үчүгэй диэки өттүн тутуһан баран иһэрин чуолкай¬дык арааран бэлиэтииллэр. Ол курдук дьон куһаҕан быһыылары оҥорол¬лоро эбиллэн хааллаҕына сайдыы-үүнүү тохтуур, олох кэннинэн кэх¬тэр кэмэ кэлиитин «Айыы-хара элбээбит» кэмэ диэн сахалар бэлиэ¬тээн этэллэр.
Куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэргэ киһи бэйэтин олоҕун ус¬тата оҥорор быһыылара барылара киирсэллэр. Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын - хараҕа, онтон үчүгэй быһыылары оҥоруутун - үрүҥҥэ хо-лооһун олус былыргыттан олохсуйбут үгэс. Ол курдук киһи барыта сырдыгы, маҥаны сөбүлүүрэ, онтон хараттан, хараҥаттан саллара, сэ-рэнэрэ өйө-санаата сайдан барыытын салайан испит буолуон сөп.
Сахалар киһилии майгылаах үчүгэй киһини - үрүҥ айыы киһитэ эбэ¬тэр көннөрү айыы киһитэ диэн ааттыыллар. Куһаҕан киһини туспа арааран абааһы киһитэ диэн ааттааһын кэлин нууччалары үтүктүү буолуон сөп. Былыргы сахалар абааһылар диэн араас ыарыы төрүттэрин уонна үөрдэри туспа арааран ааттыыллара биллэр. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсараары эбэтэр кини үчүгэйи оҥорор санаатын күүһүрдэн биэрээри, «Эн үчүгэй киһигин» диэн киһиргэтэ, дэбдэтэ түһэн биэрии хаһан баҕарар туттуллар. Киһи, киһилии майгына тупсан өссө үчүгэй буоларын наадатыгар «Айыы киһитэ буол», «Айыы санаалан» диэн ыҥы¬рыылары элбэхтик туһаналлар.
Бу курдук быһаардахпытына саха дьоно үгүстүк туттар «Үрүҥ айыы» диэн өйдөбүллэрэ үчүгэй санаалаах киһи өйүн-санаатын бэлиэтиирин таһынан өссө үчүгэйи оҥороругар ыҥырар бэлиэ, сулус буолар. Саха дьоно үчүгэй киһи туһунан бары баҕа санааларын, үчүгэй киһи тугу оҥоруохтааҕын барытын мунньан, үчүгэй таҥараларын «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттаабыттар.
Таҥараны итинник ааттааһын, бу үчүгэй санаалаах таҥара диэн өйдөбүллээх. Кыра хара киһи ханнык баҕарар тойону итинник ааттаан ыҥырыан сөп. Мин туспар «Үрүҥ айыы» буол, көмөлөс» диэн көрдөһүөн сөп. Тоҕо диэтэххэ кыра киһи санаатыгар тойон майгына үчүгэй буоллаҕына, ки¬ниэхэ эмиэ тугу эмэни бэрсиэн, туохха эмэ тииһиннэриэн сөп. Былыр тойон аһара былаастаах эрдэҕинэ, үчүгэй майгына, айыы санаата киирдэҕинэ кырата буоллаҕына аһара кырбаабакка босхолоон ыытыан сөп. Ол иһин кыра, бу тойонтон улахан тутулуктаах киһи, тугу эмэ көрдөһөөрү, тойон үчүгэй санаатын уһугуннараары, бэйэтигэр тугу эмэ туһалааҕы оҥоттороору «Үрүҥ айыы тойон» диэн тыллары үгүстүк туттубутугар сөп.
Былыргы үйэҕэ тойоттор аһара улахан былаастаах буолаллара бил¬лэр. Кинилэр бэйэлэрин хамначчыттарын, кулуттарын, сэриигэ билиэн ылбыт дьоннорун барыларын талбыттарынан көрөн дьаһайаллар эбит. Тойон дьүүлэ талбытынан буоларын «Кутургуйа таптаабытынан тахсар, тойон талбытынан дьүүллүүр» диэн былыргы өс хоһооно быһаарар. Бу курдук үгүс дьон олохторо, биир тойон үтүө санаатыттан олус улахан тутулуктаах буолууларыттан, киниэхэ, тойон киһиэхэ үтүө санаата уһуктарын, ханнык эмэ да буоллар аһынар, харыһыйар санаа баар буо-луутун баҕараллар. Ол иһин, тойон киһи үчүгэй, кыраларын харыс¬тыыр санаатын уһугуннараары Үрүҥ Айыы Тойон диэн ааттаан ыҥыраллара быһаарыллар.
Кыра дьон баҕа санааларын «Үрүҥ Айыы Тойон» хайдах эмэ толордоҕуна, бу тойон үчүгэй, айыы санаалаах тойон аатырар. Сахаларга үчүгэй, сымнаҕас майгылаах, аһыныгас киһини «Айыы санаалаах» киһи диэн этии баар. Бу этии киһи аһыныгас, харыстыыр санаатын уһугун¬нарарга аналлаахтык эмиэ туттуллар. Тойону «Айыы санаата» киирдэҕинэ сымнаҕастык дьүүллүөҕэ, сөптөөх быһаарыыны биэриэҕэ диэн эрэл санааттан эмиэ этиллэр.
Онон бу быһаарыыбытын түмүктээтэхпитинэ, сахалар «Үрүҥ Айыы То¬йон» диэн таҥаралара көннөрү, ханнык эрэ тойон буолуон сөп. Кини айыы санаатыттан, үчүгэй санаата киирэриттэн быһаччы тутулуктаах элбэх кыра дьон, тойон үчүгэй санаата киирдэҕинэ, онон туһанан кы¬ра эмэ туһаны бэйэлэригэр таһаарынаарылар кинини «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттыылларыттан үөскээбитигэр сөптөөх. Тойон киһи үтүө са¬наатын уһугуннараары, кыра буолан бэйэтин көмүскэтээри, харыһытта¬раары, тойону «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттааһын олоҕурбут.
Тойон уонна Айыы диэн тыллар бииргэ кыттыспыттара былаас уонна итэҕэл биир буолбуттарын халбаҥнаабат туоһута. Былыргы сахаларга оннук кэмнэр кэлэ сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Ол курдук Одун хаан уонна Чыҥыс хаан остуоруйаҕа биллэр улахан салайааччы, баһылык, тойон дьон буолаллар. Кинилэри билиҥҥи кэм улахан салайааччылары-гар В.И.Лениҥҥэ эбэтэр И.В.Сталиҥҥа тэҥниэххэ сөп курдук. Урут ыраахтааҕы былааһын, империятын саҕана Россия дьонугар барыларыгар христианствоны соҥнооһун ыытыллара. Оччолорго былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлииллэрэ. Билигин эмиэ Россия былааһын күүһүрдүү христианствоны күүһүрдүүнэн ыытыллар уонна атын итэҕэллэри, ол иһигэр Үрүҥ Айыы итэҕэлин эмиэ туоратарга дьулуһар.
Норуот, омук туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут тойону хайҕаан уонна арбаан «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаан таҥара оҥостон үҥүү государ-стволар, иллэр тэриллибиттэрин кэннэ буолбут курдук. Былыргы грек¬тэр таҥараларын модун күүстээх дьон курдук саныыллар эбит. (4,179). Таҥара диэн тылы быһаарарга, бу тыл «таҥаралаабыт» диэн өйдөбүлүн эмиэ туһаныахха сөп. «Таҥаралаабыт», барбыт, өлбүт киһи диэн өйдөбүллээх. (5,313). Таҥара буолуу диэн үчүгэй то¬йон өлбүтүн кэннэ аата суола хаалан, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо ыҥырар сирдьит буолуутун аата. Ол киһи аата, атын хаалар дьоҥҥо холобур буолан үтүө дьыалалары оҥорорго ыҥырар аналланар.
Онон, сахалар сорох таҥараларын ааттара диэн өлбүт тойоттор аатынан ааттаахтар. Бэйэтин омугун дьонугар эл¬бэх үтүөнү оҥорон аатырдыбыт, баҕар сэриилээн да кыайан буолуо эбэтэр саҥаны арыйтаран кыайыылары оҥорбут тойону, өлбүтүн кэннэ аатын-суолун үйэтитэн таҥараҕа кубулуталлар. Кэлэр көлүөнэ дьон үтүө ааттаах омук-тарын аатырдыбыт тойон киһилэрин арбаан, таҥара оҥостон, кини си-тиспит кыайыыларын өссө ситиһээрилэр, дьулуурдарын түмэллэригэр аналланар.
ҮРҮҤ АЙЫЫ ИТЭҔЭЛЭ
Ханнык баҕарар киһи аан маҥнай санаата тиийэн тугу эмэ быһаа-рыннаҕына эрэ ханнык эмэ дьыаланы оҥорор. Ол аата киһи тугу оҥоруохтааҕын эрдэт¬тэн былаанныы сылдьыахтааҕын бэлиэтиир. Кини үчүгэйи санаатаҕына эбэтэр хантан эрэ таһыттан, кимтэн эмэ үчүгэй санаа киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорор, онтон куһаҕан, хара санаа киирдэҕинэ, куһаҕаны да оҥоруон сөп. Ол иһин киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороро аан маҥнай ханнык санаа киирэриттэн, бэйэтин санаата хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар.
Саха дьоно ханнык баҕарар үчүгэй оҥорууларын үрүҥ, маҥан дьүһүннээн этэллэр. Омук итэҕэлэ үчүгэйи оҥорууга ыҥырар, үөрэтэр буоллаҕына, дьонугар барыларыгар үчүгэй санаа олохсуйарын үөскэтэр. Сахалар таҥаралара «Үрүҥ айыы» диэн ааттанара таах халлаантан ылыллыбыт буолбатах. «Үрүҥ» диэн тылга саха дьонун үчүгэйгэ баҕара саныыллара барыта түмүллэн сылдьар. Ол иһин таҥара аата үрүҥ диэн үчүгэй таҥара буоларын көрдөрөр быһаарыылаах буоллаҕына эрэ табыллар.
Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Ол аата үрүҥ айыы дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ыҥырар ол диэки хамсааһыны оҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ өйө-санаата «Үрүҥ Айыы» буолар. Ол аата Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн үчүгэйи элбэхтик оҥорбут киһини үтүктэргэ, кини курдук буоларга ыҥырар өйдөбүллээх эбит. Элбэх үчүгэйи оҥорон баран өлбүт киһини уһун үйэлэргэ аатын-суолун үйэтитэн таҥара оҥостуу, «Үрүҥ Айыы» оҥоруу ол иһин олохсуйбут.
Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар Тойон», «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан да көстөрүнэн сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥороллоругар ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллар.
Билигин сахаларга тарҕанан эрэр итэҕэл былыргы бэйэтин аатынан «Үрүҥ Айыы итэҕэлэ» диэн ааттанара буоллар ордук итэҕэтиилээх буолуо этэ. Тоҕо диэн быһаар¬дахха, кырдьаҕас сахалар бары айыы диэн тылы икки өрүттээн туттал¬лар. Бу тыл икки аҥы суолталааҕын саха киһитэ барыта билэр. Биир өттө үчүгэйи, онтон аҥар өттө куһаҕаны бэлиэтиир. Ол барыта айыы диэн тыл киһи өйүттэн-санаатыттан тутулуктааҕыттан үөскээн тахсар. Киһи барыта биир өйдөөх-санаалаах буолара билиҥҥитэ кыаллыбат суол быһыылаах. Сорохтор куһаҕаны билэ-билэ, өйдөрүн-санааларын барытын ууран туран ону оҥороллор. Ол иһин ай, айыы диэн тыллар киһи өйө-санаата үчүгэй дуу, куһаҕан дуу диэки хайысхалааҕыттан улахан ту¬тулуктаахтар. Үчүгэйгэ баҕарар итэҕэл киһи өйүн-санаатын бу икки суолтатыттан биир үчүгэйин талан ыллаҕына эрэ үгүс дьоҥҥо таба өйдөнүөн сөп.
Онон, саха дьонун үчүгэйгэ баҕара санааһыннарын түмэр итэҕэл аата «Үрүҥ Айыы итэҕэлэ» диэн буолара оруннаах буолуо. Итини тэҥэ бу дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү баҕарар итэҕэлтэн урукку диктатордар, аҥардастыы баһылыы сылдьыбыт дьон ааттара ылыллаллара буоллар ор¬дук буолуо этэ. Былыргы кэмҥэ сахаларга итэҕэл уонна таҥара биир өйдөбүллээх курдуктар. Ол курдук былыргы үйэлэргэ сахалары таҥара-ны итэҕэйээччилэр диэн ааттыыллара эмиэ биллэр.
Дьон барыта кэриэтэ ханнык баҕарар дьыаланы үтүктэн оҥоролло-рунан сибээстээн, үтүктэргэ, батыһарга аналлаах ханнык эрэ киһи мөссүөнэ баара хайаан да наадалаах курдук. Бары атын омуктар таҥа-ралара ити үтүктэр сыалы толорорго аналлаахтар. Таҥараны итэҕэйэр дьон ханнык эрэ киһини батыһан ону-маны оҥороллорун ордук сөбүлүүллэр. Ол иһин үтүктэргэ аналлаах дьону олус ыраахтан буолбакка, былыргы сахалар курдук бэйэҕит аймахтаргытыттан, чугас биллиилээх дьоҥҥутуттан булан ыларгытыгар сүбэлиэм этэ. Чугас аймах киһи үчүгэй өрүттэрин булан үтүктэр дьонугар кини бэйэтин кута-сүрэ эмиэ көмөлөһөрүн былыргы сахалар билэллэр.
«Туос түүктүйэ» таҥара диэн буолар диэбит С.И.Боло. Туос түүк¬түйэ таҥара буоларын А.Е.Кулаковскай эмиэ эппит. (6,5). Былыргы сахалар таҥаралара «Түүктүйэ таҥара» диэн, өлбүт үтүө киһи улахан хомуһуннаах, күүстээх кутун-сүрүн хаайан, уура сылдьан үҥэн-сүктэн көмө көрдүүргэ аналланар эбит. Итини тэҥэ былыргы сахаларга маһы¬нан оҥоруллубут киһи курдук быһыылаах, үтүө киһи кута-сүрэ иҥэрил¬либит таҥарата, эмэгэтэ баара биллэр. Үтүө киһи кута-сүрэ иҥмитэ, баарын биллэриэн, чугас дьонугар чахчы көмөлөһүөн да сөбүн сахалар былыргы кэпсээннэрэ бигэргэтэллэр.
Сахалар ордук күүскэ иччилэри итэҕэйэллэр. Киһи олоҕо барыта тулалыыр Айылҕаны кытта тулхадыйбат тутулуктааҕын саха дьоно би-лэллэр. Сир-дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун хайа баҕарар киһиэхэ быһаччы да көмөлөспүтэ элбэх буолуо. Иччилэргэ итэҕэйии Айылҕа күүһүгэр итэҕэйии буолар. Ол иһин сахалар иччилэргэ итэҕэ¬йиилэрэ билигин да күүстээх.
▲Куһаҕаны оҥоруу ------ оҕо үчүгэйи -------оҥоруу. Үчүгэйи оҥоруу
Хос быһаарыылар.
▲Куһаҕаны айыы, хара айыы ----- үчүгэйи айыы, Үчүгэйи үрүҥ айыы ,.
▲Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "аньыы " диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылы¬нантылынан « Аньыыаньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан сыыһалардаах. Маннык ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан «Куһаҕан айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр.
▲Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык току-руйбуттокуруйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын маннык уларытар¬бытуларытарбыт сөбө дуу, сыыһата дуу диэн өссө толкуйдаан көрөрбүт наада буо¬лууһубуолууһу быһыылаах. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр « Айыыайыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Ол иһин айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада.
Туһаныллыбыт литература.
1. Артур Конан Дойль. Знак четырех: Повесть. Рассказы: Якутск: Кн. изд-во, 1991.- 320 с.
2. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре-дакциятынанредакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
3. Н.М.Петров. Ол үйэлэр дуорааннара. Дьокуускай: «Бичик», 1999.- 432 с.
4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
5. Далан. Дьылҕам миэнэ: Роман-эссе. Дьокуускай: Нац. кинигэ кыһата «Бичик» 1994.- 448 с.
6. К.Д.Уткин. Саха итэҕэлигэр «Кыыс таҥара». Дьокуускай: «Си¬тим». ЧИФ, 1994.- 8 с.
Автор Каженкин Иван Иванович
| 