Үрүҥ уонна хара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

ҮРҮҤ ==Үрүҥ уонна ХАРАхара==

Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрү- ҥэкөрүҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар. Ол иһин ханнык эмэ көрүҥ хайа баҕарар өттүн диэки: эл¬бээнэлбээн дуу, аҕыйаан дуу эбэтэр үрдээн дуу, намтаан дуу, итийэн дуу, тымныйан дуу уларыйдаҕына, атын, тутулуктаах өрүттэрэ ити улары¬йыыныуларыйыыны оннугар түһэрээри эбэтэр сөп түбэһээри эмиэ хамсааһыннара саҕаланар. Сахалар бу Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун былыр-былыргыт¬танбылыргыттан билэн бэйэлэрин олохторугар туһаналларын бэлиэтинэн уһун үйэ¬лэринүйэлэрин тухары үөрэтэн туһаммыт үөрэхтэрэ, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх буолар. Бу үөрэх ыйыытынан киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта барыта кэмнээх-кэр-диистээхкэрдиистээх, хайа да өттүгэр «Аһара барыма» диэн бобор-хаайар күрүөлээх. Аһара бараары гыммыт, урут дьоҥҥо биллибэти, саҥаны оҥорор киһини «Айыыны оҥорума» сэрэтэн, көннөрөн биэрэ сатыыллар.

Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаа-рыччысандаарыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы--хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕыл-лаааҕылла сылдьар. Бу быһаарыылар хаһан даҕаны уларыйар кыахтара суох. Ол курдук киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрө хаһан даҕаны тупсар кыаҕа суоҕунан хараҥа, хара дьүһүн хаһан баҕарар куһаҕан буола туруоҕа.

Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-¬бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук куһаҕан өттө хара, онтон үчүгэй өттө сырдык, үрүҥ буоллаҕына, киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥорбута бу икки дьүһүн икки ардынан буолан тахсар. Ол иһин былыр¬гыбылыргы дьон, киһи өйө-санаата Айылҕаҕа өссө чугас эрдэҕинэ, киһи олоҕун сыалын, олоххо дьоҕурун таба сыаналыыр эрдэхтэринэ, киһи оҥо¬рор дьыалаларын куһаҕаҥҥа — хараҕа уонна үчүгэйгэ — үрүҥҥэ араарар эбиттэр.

Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыыны оҥоруу дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ол диэки хамсааһыны оҥо-роллоругароҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата «Үрүҥ Айыы» буолар. Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар Тойон», «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан көстөрүнэн сай¬дыы, үүнүү диэки сирдиир, дьону элбэх үчүгэйи оҥорорго ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллаллар. Ол аата киһи батыһан, үтүктэр, үчүгэй быһыыга үөрэнэр үөрэҕэ таҥара диэн ааттанар.

Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуол-кайдаанчуолкайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитиилли-бититтэниитииллибититтэн эрэ тутулуктаах.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун эппитэ биллэр: «Народ - это чистый лист бумаги на котором можно написать любой иероглиф». Улуу сирдьит ити этиитигэр дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕа¬рарбаҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөбүл баар. Бу этии киһи өйө-санаата ханнык үөрэҕи ылыммытыттан улаханнык тутулуктанарын да¬каастыырдакаастыыр.

Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥо-руулараоҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Ол курдук биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһа¬лааҕытуһалааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, он¬тононтон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕас-таркырдьаҕастар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕа¬ныКуһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар. Ол кур¬дуккурдук элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһиттэн бэйэтиттэн ха¬йаанхайаан даҕаны өйүн күүскэ үлэлэтэрин эрэйэллэр. Сорох сатабыллаах дьон үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороору араас элбэх саҥаны арыйыыла¬рыарыйыылары оҥорон туһаналлар. Сытыы өйдөөх дьон куһаҕан суолу тутустахта¬рынатутустахтарына, кинилэри булан, тутан сууттуур олус ыарахан буоларын суруу¬ларгасурууларга ахталлар. (1,154). Буруйу оҥорооччуну булан ылар наадаҕа, кини туттубут ньымаларын барыларын баһылааһын, арыйыы хайаан да көрдөнүллэр. Ити иһин өйдөөх дьон уһуннук толкуйдаан оҥорбут буруйдарын, куһаҕан быһыыларын арыйыы ураты уустук үлэ буоларын элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,221).

Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабыдыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этиллэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах¬-харалаах диэн ааттанар. Ол аата өссө ыарахан «Хара айыы» буолар. ханнык баҕарар куһаҕаны оҥоруу дьону сайдыы-үүнүү диэки баран иһэллэрин бытаардар. Сахалыы уоруйах, дьону албынныыр киһи аата түөкүн диэн. Онтон киһи тыыныгар турбут, өлөрбүт түөкүн аата хара түөкүн диэн буолар. (3,427).

Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык токуруйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын маннык уларытарбыт сөбө дуу, сыыһата дуу диэн өссө толкуйдаан көрөрбүт наада буолууһу быһыылаах. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр «айыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Ол иһин айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада. (4,116).

==Туһаныллыбыт литература.==