Бикипиэдьийэ

Неологизм: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыгаКэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Iamalina ab (ырытыы | суруйуу)
47 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
Неологизм – (былыргы грек тылыттан «саҥа тыл») соторутааҕыта тылга киирбит тыл, тыл суолтататасуолтата, тыл кэккэтэ. Ону тэҥэ, туохха эмэ туттуллан баран бүттүүн тылга киирэ илик лексемалар ааттаналлар.
 
Сыл аайы уонча тыһыынча саҥа тыл киирэр. Улахан аҥара өр буолбат, сүтэр, симэлийэр. Саҥа тыл бүттүүн тылга киирдэ да саҥа тыл буолара уурайар. Онон саҥа тылларга холобур булар дэбигис кыаллыбат. Холобур, ''көөнньөрбө'', ''комбикорм'' диэн саха тылыгар соторутааҕы тыллар, ол гынан баран саҥа тыллар диир табыллыбат.
Маннык тыл, тыл кэккэтэ сибиэһэйин, чыҥха уратытын тылынан саҥарааччылар тута өйдүүллэр. Бу тиэрмин тыл тыл историятыгар атын-атын кэмҥэ тыл баайа хаҥаабытын көрдөрөргө туттуллар, холобур, Петр 1 саҕанааҕы неологизмнар, туспа-туспа култуура үлэһиттэрин неологизмнара (М.В. Лоионосов, Н.М. Карамзин уонна кини  оскуолалара, Аҕа дойду сэриитин саҕанааҕы неологизмнар уо.д.а.
 
Тылга саҥа тыл үөскээһинэ хаһан да тохтообот. Ол гынан баран саха тылын кэлиҥҥи устуоруйатыгар саҥа тыллар үөскээһиннэрэ ордук күүһүрбүт үс бэлиэ кэмин ыйыахха сөп.
Сайдыылаах тылларга сыл аайы уонча тыһынча неологизм киирэр. Улахан аҥара өр буолбат, сүтэр, симэлийэр. Онтон атына тылга иҥэн, тыл быстыспат сорҕото буолан хаалар.
 
Бастакытынан, XVII үйэ 30-с сылларыттан саҕаламмыт нууччалары кытта сыһыан олохтонуута. Бу кэмҥэ сахаҕа нуучча култууратын сабыдыалын көрдөрөр хаһаайыстыбаҕа, аска-таҥаска, эргиэҥҥэ, христианскай итэҕэлгэ уо.д.а. сыһыаннаах, холобур, ''ампаар, сарай, чаанньык, буолускай, саахар, курупааскы, ырбаахы, халадаай, кумааһынай, мөһүүрэ, оҕуруот, оруос, хортуоппуй, алтаар, мэлииппэ, чүмэчи, кумааҕы, дууһа'' курдук балай да үгүс нууччаттан сахатыйан киирбит тыллар саха бүттүүн тылыгар тарҕаммыттара. 
Неология – неологизмнары үөрэтэр билим.▼
 
Иккиһинэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн 20-30-с сылларга саҥа уопсастыбаннай тутул олоҕуруутугар уонна сахалыы сурук оҥоһуллан саха тылынан бэчээт, үөрэх тэнийэн барыытыгар саха тылын лиэксикэтэ саҥа тылларынан хаһааҥҥытааҕар да күүскэ эбиллибитэ. Бу кэм ураты бэлиэтинэн ''совет, революция, ревком, ячейка, буржуазия, кылаассабай, коммуна, социализм, съезд, пленум, конституция, артыал, колхоз, барабылыанньа, стахановец'' курдук уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй ис хоһоонноох тыллар уонна ''физика, химия. математика, география, история, философия, электричество, ток, вещество, эттик, өлүү, ыйааһын, суурадаһын, үөскэх'' курдук наука, техника терминнэрэ саха тылыгар аан бастаан киэҥник үөдүйбүттэрэ буолар. Ити араҥалары кытта тэҥҥэ 20-30-с сылларга атын эйгэлэргэ сыһыаннаах үгүс тыллар эмиэ үөскээбиттэрэ (холобурга ''телефон, телеграмма, радио, трактор, аэроплан, малатыылка, сиэйэлкэ, ааҕар балаҕан, училище, театр, артист'' курдук тыллары ыйыахха сөп).
Неологизмнар үөскүүр көрүҥнэринэн икки бөлөххө хайдаллар:
 
20-30-c сылларга, сахаҕа сурук үөдүйэн литирэтиирнэй тыл төрүттэммит буолан, саҥа тыллар үөскээһиннэрэ сурук тылынан сүрүннэнэн барбыта. Ол инники кэмнэргэ тэҥнээтэххэ улахан уларыйыы этэ. Быстах түгэни ыллахха, сурук тыла (литирэтиирнэй тыл) нууччаттан киирэр тыллары толору сахатыппакка ылыныыта саҕаламмыта. Ол да буоллар бу кэмҥэ саҥа тыллары үөскэтии аҥардас нуучча тылыттан ылыныынан эрэ барбатаҕа, саха тылын бэйэтин ис кыаҕын туһанарга сорунуу толору утума да суох буолара эмиэ баара. Холобур, ити кэмҥэ ''оттук, уматык, сабардам, кыамта, ат кууһэ, сөҥүү, уоҕурдуу, кэрбээччи'' курдук үгүс табыгастаах саҥа тыллар булуллубуттара.
·       уопсай тыллар(саҥа үөскээбит тыллар, атын тылтан ылыллыбыт сана тыллар)▼
 
Үһүс кэм – саха тылын сылабаарнай састааба саҥа тылларынан кэҥээһинин кэлиҥҥи кэмэ. Бу кэм билим-техническэй өрөбөлүүссүйэ сайдыытынан сибээстээн саха тылыгар нуучча тылыттан билим, тиэхиникэ үгүс саҥа тиэрминнэрэ киирэллэринэн ордук бэлиэ. Оҕурдук 50-с сыллар бүтүүлэриттэн ыла, холобура, ''космонавт, автоматика, телевидение, ядернай, лазер, кибернетика, генетика, электроннай, полупроводник, ЭВМ, информатика, биоэнергетика, видеотехника, компьютер, экология'' курдук тыллар туттуллуулара кэҥээн иһэр. Итини кытары сэргэ билиҥҥи кэмҥэ, уопсастыбаннай олох уларыйан, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй суолталаах уонна аныгы ырыынак эйгэтигэр сыһыаннаах эмиэ үгүс саҥа тыллар үөскүү тураллар.
·       киһи айбыт тыла.▼
 
▲Неология –  саҥа тыллары (неологизмнары) үөрэтэр билим.
Туттуллууларынан:
 
Саҥа тыллар хайдах үөскээбиттэринэн икки бөлөххө хайдаллар:
·       урут суох предмиэти, көстүүнү, өйдөбүлү бэлиэтииргэ: холобур, «электростанция», «космонавт», «лавсан», «прогрпммирование», «нэп» диэн тыллар.▼
 
▲·        уопсай тыллар (саҥа үөскээбит тыллар, атын тылтан ылыллыбыт сана саҥа тыллар);
·       Саҥа айыллыбыт анал ааттар. Холобур, «Кодак»▼
 
▲·        киһи айбыт тыла.
·       Быдан чопчутук уонна хомоҕойдук ойуулааһыҥҥа▼
 
Туох сыаллаах айыллыбыттарынан маннык бөлөхтөргө арахсаллар:
·       Тыл уус-уран этигэнин ситиһээри▼
 
▲·        урут суох предмиэтитэрили, эттиги, малы-салы, көстүүнү, өйдөбүлү бэлиэтииргэ: холобур, «''электростанция», «космонавт», «лавсан», «прогрпммирование»программирование, «нэп» диэн''; тыллар.
Неологизм үөскүүр ньымалара:▼
 
▲·        Саҥа айыллыбыт анал ааттар. Холобур, «''Кодак»'';
·       Тыл үөскүүр деривацията – биллэр киэптэринэн тылга баар морфемаларынан саҥа тылы үөскэтии, ол эбэтэр номнуо баар тыллар холобурдарыгар олоҕуруу, холобур: «зеленокудрый» (Н.В.Гоголь), «громадье», «молоткастый» (В.В. Маяковский) уо.д.а.
 
▲·        Быдан чопчутук уонна хомоҕойдук ойуулааһыҥҥаойуулаары;
·       Семантическэй деривация – номнуо баар тылга атын, иккис өйдөбүлү биллэр көстүүгэ майгыннатан сайыннарыы.
 
▲·        Тыл уус-уран этигэнин ситиһээри.
·       Атын тылтан тылы ылан иҥэринии.
 
▲НеологизмСаҥа тыл үөскүүр ньымалара:
Неологизмнар саҥа уоскээһинин субурҕатын чааһа буолаллар. Тылга киирэн олохсуйан бараннар неологизм буолан бүтэллээр, сүрүн тыл саппааһын тыллара буолаллар.
 
·       Тылы үөскэтэр анал сыһыарыыларынан: ''хамсааһын'' (хамсаа + ааһын), ''сабардам'' (сабардаа + м), ''тэҥнэбил'' (тэҥнээ + бил), ''тэилтэ'' (тэрий + тэ);
Индивидуально-авторскай неологизмнар: ▼
 
·       Тыллар силлиһиилэринэн: ''бүгүн'' (бу + күн), ''сарсыарда'' (сарсын + эрдэ), ''түҥкэтэх'' (түҥ + кэтэх), ''эдэрсин'' (эдэр + син), ''улахан'' (улуу + ахан);
Уопсай неологизмнартан ураты өссө анал уус-уран сыаллаах айыллар авторскай (индивидуальнай, индивидуальна-стилистическэй) неологизмнар баар буолаллар. Бу тыллар контекстан тахсыбаттар, киэҥник тарҕамматтар уонна, быраабыла быһыытынан, түө бэйэ истиил бас билиитинэн хаалаллар, онон кинилэр сонун, ураты өрүттэрэ бүтүн буолар.▼
 
·       Тыллар пааралаһыыларынан: ''күн-дьыл, олох-дьаһах, үөн-көйүүр, ас-үөл'';
Ол эрэн сорох ардыгар авторскай неологизмнар тылга киирэллэр уонна тыл баайын хаҥаталлар. Европа тылын холобурдара:
 
·       Тардыы сыһыарыытынан: киириитэ (киирии + тэ), ''иһинээҕитэ'' (иһинээҕи + тэ);
·       «утопия» Т.Мора (XVI век)
 
·       Тыллар ситимнэһиилэринэн (холбуу уонна сомоҕо тыллар үөскүүллэр): ''баҕа батаһа, таас бас, хаар чыычааҕа'' (холбуу тыллар); ''харах баайыыта, алын сыҥаах, буут биэр, кутуйах иинин кэҥэт'' (сомоҕо тыллар);
·       «робот» К. Чапека (XX век)
 
·       Атын тыллартан (ордук нуучча тылыттан) саҥа тыллары ылыныынан: ''килиэп, кинигэ, биэлсэр, радио, партия, культура, космонавт, атомнай'';
·       «новояз» Дж. Оруэлла (XX век)
 
·       Литирэтиирнэй тылга олохтоох түөлбэ, саҥа тыл киириитинэн: ''уучах, ыстаада, паас, бэриэтчит, тарыыр.''
М.В. Ломоносов улуу нуучча тылын маннык тылларынан байыппыта: «атмосфера», «вещество», «градусник», «преломление», «равновесие», «диаметр», «квадрат», «минус», «горизонт» уонна «горизонтальный», «кислота», «квасцы», «зажигательное» (стекло), «негашеная» (известь), «огнедышащие» (горы), «удельный» (вес).▼
 
Саҥа тыл саҥа  үөскээһинин субурҕатын сорҕото буолар. Бүттүүн  тылга олохсуйда да “саҥа” диэнэ уурайар, сүрүн тыл саппааһын тыла буолар.
Н.М. Карамзин «промышленность», «трогательный», «занимательный» диэн тыллары киллэрбитэ; М.Е. Салтыков-Щедрин - «головотяп», «головотяпство», «благоглупость»; Ф.М. Достоевскай - «стушеваться», «лимонничать»; И. Северянин – «самолет» (аэроплан диэн өйдөбүлгэ), «бездарь»; В. Хлебников – «летчик», «изнеможденный», «смехач»; онтон К.Чуковскай «канцелярист» диэн тылы киллэрбитэ.▼
 
▲ИндивидуальноТус ааптарыскай тыл (индивидуально-авторскай неологизмнар:)
Неологизмнары наардааһын:
 
▲Уопсай неологизмнартансаҥа тыллартан ураты өссө анал уус-уран сыаллаах айыллар авторскайааптарыскай (индивидуальнай, индивидуальнаиндивидуально-стилистическэй) неологизмнарсаҥа тыллар баар буолаллар. Бу тыллар контекстанкэнтиэкистэн тахсыбаттар, киэҥник тарҕамматтар уонна, быраабыла быһыытынан, түө  бэйэ истиил бас билиитинэн хаалаллар, онон кинилэр сонун, ураты өрүттэрэ бүтүн буолар. Ол эрэн сорох ардыгар ааптарыскай саҥа тыллар тылга киирэллэр уонна тыл баайын хаҥаталлар.
·       Поэтическай неологизмнар
 
▲М.В. Ломоносов улуу нуучча тылын маннык тылларынан байыппыта: «''атмосфера», «вещество», «градусник», «преломление», «равновесие», «диаметр», «квадрат», «минус», «горизонт»'' уонна «''горизонтальный», «кислота», «квасцы», «зажигательное» (стекло), «негашеная» (известь), «огнедышащие» (горы), «удельный» (вес).''
·       Физиологическай неологизмнар – үксүгэр 5 саастарын туола илик оҕолор саҥаларыгар үөскүүр ▼
 
▲Н.М. Карамзин «''промышленность», «трогательный», «занимательный»'' диэн тыллары киллэрбитэ; М.Е. Салтыков-Щедрин - «''головотяп», «головотяпство», «благоглупость»''; Ф.М. Достоевскай - «''стушеваться», «лимонничать»''; И. Северянин – «''самолет» (аэроплан диэн өйдөбүлгэ), «бездарь»''; В. Хлебников – «''летчик», «изнеможденный», «смехач»; онтон К.Чуковскай «канцелярист»'' диэн тылы киллэрбитэ.
·       Патологическай неологизмнар – саҥарар саҥа патологиятын сибикитэ▼
 
Саҥа тыллары (неологизмнары) наардааһын:
Икки бастакы неологизм көрүҥнэрэ психопатология көсүүтүнэн буолбаттар. Патологическай неологизмнар шизофрения биир сибикитэ атактическэй толкуй көстүүтүнэн буолаллар. Патологическай неологизмнар икки бөлөххө арахсаллар:
 
·     Бэйэтиичэскэй саҥа тыл
·       Пассивнай – ис хоһооно суох дорҕоон кэккэтэ, бүтүн тыллартан буолбакка тыл чаастарыттан турар
 
▲·        Физиологическай неологизмнарсаҥа тыл – үксүгэр 5 саастарын туола илик оҕолор саҥаларыгар үөскүүр
·       Активнай – наар туох эмит ис хоһоонноох буолар, ол эрэн тылы алдьатан саҥарыыттан тахсар
 
▲·        Патологическай неологизмнарсаҥа тыл – саҥарар саҥа патологиятын сибикитэ
Атын ураты неологизм бөлөҕүн лексичэскэй уонна фразеологическэй  калькаларынан – атын омук тылын сабыдыалынан айыллыбыт тыллар, тыллар дьүөрэлэһиилэрэ буолаллар: крутой (тулалыыр эйгэҕэ сабыдыаллаах, бэйэтин тутта-хапта сылдьыытынан, саҥатынан-иҥэтинэн, көрүҥүнэн, хорсун, бүтээһиктээх санаатынан дьоҥҥо үчүгэй санааны үөскэтэр киһи) (англия тылыттан «tough»), бритоголовые (англ. skinheads), горячая линия (англ. hot line), утечка мозгов (англ. brain drain) уо.д.а.
 
Нуучча лексикографическай угэһигэр неологизмнарсаҥа тыллар анал сылабааргатылдьыкка тиһиллэллэр. Олортон саамай биллиилээхтэрэ – аҕыйах таһаарыылаах  Н.З. Котелова уонна Ю.С. Сорокин (Л., 1973, 1984), уонна Е.А. Левашов (СПб, 1997) эрэдээксийэлэринэн тахсыталаабыттахсыбыт пресса уонна XX үйэ иккис аҥарынааҕы литирэтиирэлитэрэтиирэ матырыйаалларыттан тиһиллэн оҥоһуллубут «Новые слова и значения» диэн сылабаартылдьыт-справочниктараыйынньык; Г.Н. Скляревская (СПб, 1998) эрэдээксийэтинэн тахсыбыт  «Толковый словарь русского языка конца ХХ века»;    В.И. Максимов (СПб, 1992) эрэдээксийэтинэн тахсыбыт  «Словарь перестройки» уонна «Новое в русской лексике» диэн хас да сиэрийэ кинигэлэр.,  1977 сылтан 1996 сылга диэри тахсыбыт  «Словарные материалы» диэн кинигэлэр тахсыбыттара. Маны тэҥэ авторскайааптарыскай саҥа неологизмнартыллар сылабаардаратылдьыттара айыллалларсуруллар, холобур: Н.Н. Перцова «Словарь неологизмов Велимира Хлебникова» (Вена – Москва, 1995) диэн сылабаарытылдьыты таһаарбыта.
 
Неологизмнартан окказионализм (латыын тылыттан «случайный») тыллары араарар наадалаах. Окказионализм – чопчу тылга тыл үөскүүр үгэһиттэн туора, атын, быраабыла быһыытынан, тыл нуорматыгар утарылаһар, сөп түбэспэт, чопчу ханнык эмит түгэҥҥэ эрэ туттуллуон сөптөөҕүнэн үөскүүр тыллар. Маннык тыллар үксүгэр оонньоон этии
 
== Быһаарыылар ==
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Неологизм»