Лексикография: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Тылдьыттарга даҕаны баайын олох толору түмэн көрдөрүү хаһан да кыаллыбат. Ол тыл словарнай састааба, бииринэн, олус киэҥиттэн уонна тус-туһунан араҥалара бары биир тэҥник туттуллубуттарыттан, иккиһинэн, күн аайы кэриэтэ уларыйа-тэлэрийэ турарыттан тахсар. Ол иһин, холобур, нуучча тылыгар В.И.Даль “Толковый словарь живого великорусского языка”, саха тылыгар Э.К.Пекарскай “Словарь якутского языка” диэн үлэлэрин курдук бастыҥ оҥоһуулаах эрэ тылдьыттар тыл баайын ордук толору көрдөрөр кыахтаахтар.▼

Общество сайдыытыгар тылдьыт суолтата бэрт улахан. Киһи билиини-көрүүнү тыл эрэ көмөтүнэн ылынар, тыл эрэ көмөтүнэн өйө-санаата үүнэр. Тыл киһиэхэ ааспыты да аҕалар, ырааҕы да чугаһатар. Ол уунар көлүөнэҕэ ордук суолталаах. Тыл суоҕа буоллар, үүнэр көлүөнэ инники күлүөнэлэр үөрэйэхтэрин, өйдөрүн кыайан түргэнник ылыныа суоҕа этэ. Польша учуонайа Витольд Дорошевскай маннык суруйар: “Языказнание следует признать наукой не только общественно- исторической, но и ощественно-педагогической, воспитательной, этот общественно-воспитательный аспект его наиболее ясно виден в лексикографии, главным стремлением которой... является стремление к тому, чтобы интеллектуальное развитие общества происходило в той сткепени, в какой это только это возможно...” (Дорошевский, 51). Манна тыл общественнай көстүү быһыытынан муҥура суох иитэр-үөрэтэр күүһэ ыйыллар. Кырдьыга да, общество үүнэр көлүөнэни туох ханнык иннинэ тыл күүһүнэн иитэр. Оттон хас биирдии киһи, ордук үүнэр ыччат тылы үчүгэйдик баһылыырыгар тылдьыттар быһаччы көмөлөөхтөр. Олохтон көстөрүнэн, сайыылаах общество тылдьыта суох табыллыбат. Тылдьыт, тылга үөрэйэҕэ суох саҥа үүнэр ыччакка эрэ буолбакка, общество хас биирдии киһитигэр наадалаах. Тылдьыкка норуот үйэ-саас тухары олоҕурбут өйө-санаата эрэ көстөр буолбатах, наука, культура саҥа ситиһиилэрэ, саҥа өйдөбүллэр эмиэ киирэллэр. Онон тылльыт наука, техника, культура, искусство саҥа ситиһиилэрин массабай ааҕааччыга дөбөҥнүк тириэрдэр тоҕоостоох ыйынньык буолар.▼

Биһиги олохпутугар билиҥҥи кэмҥэ тылдьыт суолтата ордук үрдүк. Научнай-техническэй революция уонна национальнай барҕарыы усулуобуйатыгар общество бары араҥата киэҥ билиилээх, өй-санаа өттүнэн үрдүк культуралаах буолара эрэйиллэр. Ону ситиһиигэ оҥоһуллан тахсар тылдьыттар эмиэ улахан көмөлөөхтөр. Холобур, Витольд Дорошевскай инники ахтыллыбыт үлэтигэр: “Кроме учебников значительное влияние на средний уровень образованности общества оказывают словари, как источники, информирующие широкие круги общество о всех общественно важных научных достижениях” (Дорошевскай, 253). Общество бүттүүнүн өйө санаата үүнүүтүгэр тылдьыт уһулуччу күүстээх. Тылдьыкка туох киирбитэ үксэ норуот бүттүүн тылыгар киирэр, оттон норуот бүттүүн туох киирбитэ киһи аайа кэбэҕэстик тиийэр, киһи барыта билэр өйдөбүлэ буола кубулуйар. ▼

Тылдьыт ордук чугас соругунан тыл культурата үрээһинигэр көмөлөһүү буолар. Тылдьыттар билиҥҥи кэмҥэ литературнай тылы сүрүннүүр сүрүн нормативнай ыйынньык суолталаахтар. Онуоха общество бүтүүнүн тылын культурата үрдээһинэ уонна өй-санаа өттүнэн үүнүүтэ хардарыта быстыспат ситимнээхтэр. Тыл культурата үрдээһинэ общество өй-санаа өттүнэн үүнүүтүн түмүгэ буолар. Оттон тыл культурата үрдүүрүн иһин үлэлээһин, тыл туһугар кыһамньы, литературнай тыл улам тупсан иһэрин ситиһии-боччумнаах общественнай сорук. Тылдьыттары оҥоруу – ол соругу толоруу биир сүрүн көрүҥэ.▼

Тылдьыттары оҥоруу урукку да өттүгэр, билигин даҕаны үгүс үтүө холобурдар бааллар. Холобур, нуучча лексикографията XIII үйэ бүтүүтүттэн саҕаланар историялаах “Филин. В.И.Даль. 105). Ол иһигэр В.И.Даль 53 сыл устата үлэлээн, “Толковый словарь живого великорусского языка” диэн 200 тыһ. тыллаах билигин алтыһын тахсан туттулла сылдьар аатырбыт тылдьыта оҥорбута. Нуучча тылыгар тылын ахсаанынан бу саамай улахан тылдьыт уонна билиҥҥэ диэри нуучча норуотун олоҕун көрдөрөр энциклопедия курдук сыаналанар. 1950-1965 сс. “Словарь современного русского литературного языка” диэн нуучча литературнай тылыгар урут оҥоһулла илик улахан, 17томнаах академическай тылдьыт тахсыбыта. Тылдьыт 120тыһ. тахса тыллаах. Оҥорбут автордар Ленинскэй бириэмэйэни ылбыттара. Билигин Нуучча тылын институтугар ити тылдьыты эбии тупсаран, иккистээн таһааран үлэлииллэр. Нуучча лексикографиятыгар атын даҕаны үгүс үчүгэй үлэлэр, ол иһигэр нууччалыыттан омуктууга эбэтэр онуоха төттөрү тылбаастыыр тылдьыттар, бааллар.▼

Урукку ССРС тюрдуу тыллаах норуоттарыттан киргиз лексикографията ситиһиилээх. Онуоха улахан үлэлэринэн К.К.Юдахин редактордаах “Русско-киргизкий словарь” уонна эмиэ ити автор оҥорбут “Киргизко-русский словарь” диэн буолаллар. “Киргизко-русский словарь” 40тыһ. тыллаах уонна, саха тылыгар Э.К.Пекарскай тылдьытын кэриэтэ, эмиэ киргиз норуотун тылын баайын толорутук түмэн көрдөрөрүн таһынан, бу норуот олоҕун-дьаһаҕын, культуратын, историятын кэпсиир киэҥ ис хоһоонноох. Үлэтин иһин К.К.Юдахин 1968с. Государственнай бириэмийэ лауреата буолбута.▼

Арҕааҥҥы тыллартан тылдьыттары оҥорууга Францияҕа, Англияҕа, Голландияҕа, Данияҕа, Польшаҕа уо.д.а дойдуларга элбэхтик үлэлииллэрэ биллэр. Туттуулла сылдьар тылдьыттартан ордук улаханнара “Оксфордский словарь” диэн английскай тылга аҕыс хас үйэни хабан оҥоһуллубут тылдьыт 400 тыһ. кэриҥэ тыллаах, 26 томнаах, барыта 16.000 сирэйдээх (Касарес) уонна кэлин эбии томнар тахас тураллар. [Антонов. Лексика, 98; Головин,115; Филин., В.И.Даль17-18; Шанский, 276]▼