Ураал хайалара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
|||
15 устуруока:
Ураал иҥээһиннээх структуралара палеозойскай эра иккис аҥарыгар, герцинскэй хайалар үөскээһиннэрин кэмигэр, билиҥҥи көрүҥнэрин ылыммыттара. Геологическай историяларын үгүс мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар Ураал хайалара тас күүстэр дьайыыларынан хаста да намтыы, үрдүү сылдьыбыттара. Мезозойскай эра бүтүутэ улаханнык намтаабыт хайалар альпийскай хайалар үөскүүр кэмнэригэр онон-манан өссө төгүл үрдээбиттэрэ. Ити кэмҥэ уу сүүрээннэрэ күүһүрэн, хайалары быһыта сүүрэн, дириҥ хочолор үөскээбиттэрэ. Ол эрээри Орто Ураал оччо үрдээбэккэ, улаханнык быһытталамматаҕа. Ураал хайалаах систиэмэтэ араас састааптаах уонна уонна саастаах хайа боруодаларын хас да уһаты сытар балаһаларыттан туруктаах. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа төрүт былыргы (протерозойскай) кристаллическай сланецтартан үөскээбитэ. Ньууругар кытаанах метаморфическай, ардыгар магматическай боруодалартан састааптаах туруук очуостар көстөллөр. Арҕаа тэллэх хайаларга палеозойскай саастаах метаморфическай уонна сөҥүү боруодалар – мрамор, испиэскэ таас – баһыйаллар. Хайа тэллэҕинээҕи бэттиигэ пермскэй периодтааҕы сөҥүү боруодалар халыҥ араҥалара сытар. Хайалаах систиэмэ илин эниэтэ арҕаа эниэттэн уратыта диэн магматическай боруодалартан тутулуктаах. Ол боруодалар үгэс курдук хара өҥнөөхтөр (холобур, дунит, габбро, перидотит). Арҕаа Сибиир дэхси сирин чугаһынан сир үрдүгэр вулканическай туфтар, граниттар, гнейсэлэр тахсыталыыллар. Мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар хайа боруодаларын сүҥкэн халыҥ араҥалара үлтүрүйэн Илин Европа дэхси сиригэр, Арҕаа Сибиир муораларыгар илдьиллибиттэр. Арҕаа эниэҕэ сөҥүү боруодаларын кытта сибээстээх хостонор байдар баһыйаллар: ол Кама тардыытынааҕы араас туустар (Соликамскай таһынан), Печораттан Эмбаҕа тиийэ Предуралье былаһын тухары кэриэтэ көстөр ньиэп, умайар гаас,Печора бассейнын таас чоҕо, испиэскэ таастар, доломиттар, гиипсэлэр, туой арааһа. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа хостонор баайынан оччо дэлэйэ суох, ол оннугар сүлүүдэ, хайа курустаала, асбест, тальк, графит, күндү уонна күндүтүҥү таастар үөскээбиттэр. Магматическай боруодалартан туруктаах Ураал илин эниэтэ хостонор баайынан, ордук тимир рудатынан (Благодать, Высокай, Магнитнай, Качканар хайалар), өҥнөөх металынан (Красноуроальскай, Кировоград, Медногорскай аттыларынан) ураты дэлэгэй. Хас да хостонор баай бииргэ үөскээбит сирдэригэр алтан, цинкэ, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, атын да сэдэх метааллар үөскээбит сирдэрэ бааллар. Хотугу Ураал тэллэҕин баттаһа дойдуга боксит бастыҥ рудалара Красная Шапочка, Черемухово уо.д.а. сирдэргэ үөскээн сыталлар. Ильмень сис хайатыгар оччо киэҥэ суох сиргэ 150 араас минерал булуллубута. Олортон үгүстэрин ити сирдэргэ учуонайдар аан бастаан арыйбыттара уонна булуллубут хайаларынан уралит, иьменит, вишневит од.а. ааттаабыттара.
== Ураал хайаларын өрүстэрэ уонна күөллэрэ ==
Уу дьирбиитинээҕи сис хайаттан уу арҕаа диэки – Печораҕа, Камаҕа, илин диэки – Обь, Иртыш салааларыгар түһэр. Арай соҕотох Ураал уонна бу өрүс үөһээ салаалара ууларын Зауральеттан ылан Каспий намталыгар илдьэллэр. Ураал өрүс хайалаах систиэмэ соҕуруу уһугун орто сүүрүгүнэн быһан ааһар. Ураалга, ордук илин эниэҕэ, күөл үгүс. Күөллэр хайаларга тектоническай хотооллорго (холобур, [[Тургояк күөл)]] үөскээбиттэр, хоту – былыргы мууһуруу кэминээҕи куоһахтарга уонна моренанан хааччахтаммыт хочолорго бааллар. Арҕаа эниэҕэ сорох күөллэр испиэскэ таас көҥү түһүүтүгэр биитэр сир аннынааҕы хаспахха (холобур, [[Кунгур хаспаҕа|Кунгур хаспаҕар]]) үөскээбиттэр. Ураал хайаларын систиэмэтигэр киирэр өрүстэр ааатара: Кара, Уса, Кама, Урал, Чусовая, Сылва, Уфа, Печора, Тура,Белая, Ница, Лобва, Исеть, Миасс, Тагил, Кушва, Койва, Ляля.
[[Категория:Азия]]
| |||