Башкортостан: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Kaganer (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Ләйсән (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
39 устуруока:
|
}}
[[ImageБилэ:Bashkir03.png|thumb|250px|right]]
'''Башкортостан Республиката''' ({{lang-ru|Республика Башкортостан}}, {{lang-ba|Башҡортоста́н Респу́бликаһы}}) диэн [[Арассыыйа Федерациятын]] республиката, Арассыыйа Федерациятын [[Арассыыйа Федерациятын субъектара|субъега]], [[Арассыыйа Федерациятын Волга федерал уокуруга|Волга федерал уокуругун]] састаабыгар киирэр.
 
Киинэ  — [[Уфа]].
 
Кирбиилэhэр [[Татарстан]]ныын, [[Удмуртия]]лыын, [[Пермь кыраайыныын]], [[Свердловскай уобалаhыныын]], [[Челябинскай уобалаhа|Челябинскай]] уонна [[Оренбург уобалаhа|Оренбург]] уобаластарыныын.
50 устуруока:
== Географията ==
Башкортостан соҕуруу [[Урал]]га баар.
* ''Иэнэ'': 143,600  км²
* ''Үрдүкү чыпчаала'': [[Ямантау]] хайа (1,638  м).
* ''Хоту-соҕуруу уhуна'': 550  км.
* ''Илин-арҕаа уhуна'': 430  км.
 
=== Кэм зоната ===
[[Билэ:RTZ4.png|left|75px]]
 
Башкортостан [[Екатеринбург кэмэ|Екатеринбург кэм зонатыгар]] (YEKT/YEKST) сытар. [[UTC]] уларыйыыта +0500  (YEKT)/+0600  (YEKST).
<div style="clear:left"></div>
 
65 устуруока:
 
Сүрүн өрүстэр:
* [[Агидел]] (1,430 км)
* [[Караидел]] (918 км)
* [[Сакмара]] (760 км)
* [[Ик]] (571 км)
* [[Дим]] (556 км)
* [[Ай]] (549 км)
* [[Йүрүзэн]] (404 км)
* [[Танып]] (345 км)
* [[Сим]] (239 км)
* [[Нугуш]] (235 км)
* [[Таналык]] (225 км)
* [[Зилим]] (215 км)
* [[Сөн]] (209 км)
 
=== Күөллэр ===
Республикаҕа 2,700 күөл уонна резервуар баар. Сүрүн күөллэр уонна резервуардар:
* [[Асылыкүл]] (23.5 км²)
* [[Кандрыкүл]] (15.6 км²)
* [[Ургун]] (12.0 км²)
* [[Павловское резервуар]] (120.0 км²)
* [[Нугушское резервуар]] (25.2 км²)
 
=== Хайалар ===
Республика сиригэр соҕуруу Урал сорох өттө сытар. Үрдүкү хайалар:
* [[Ямантау]] (1,638 м)
* [[Большой Иремел]] (1,582 м)
* [[Малый Иремел]] (1,449 м)
* [[Арвякрязь]] (1,068 м)
* [[Зилмердак]] (909 м)
* [[Алатау]] (845 м)
* [[Юрматау]] (842 м)
 
=== Сир баайдара ===
Башкортостан Республиката минерал ресурстарынан Арассыыйа Федерациятын биир баай субъега буолар. Башкортостан баай [[ниэп]] хаhаастардаах. Атын сир баайдара: [[айылҕа гааhа]], [[чох]], тимирдээх металлаах [[руда]], [[манган]], [[хромит]], тимир руда, тимирэ суох металлаах уонна метала суох рудалар.
 
Башкортостан маhынан баай. Ойуурдаах сирин иэнэ 62,000 км².
 
Элбэх минераал, эмтээх уонна иhэр уу дьүүктэлэрэ бааллар.
 
=== Климата ===
* ''Сыллааҕы орто температура'': 0.,3&nbsp; °C (хайаларга) - — 2.,8&nbsp; °C (сыһыыларга)
* ''Тохсунньу орто температурата'': −16&nbsp; °C
* ''От ыйын орто температурата'': +18&nbsp; °C
<!--*''Average annual [[precipitation (meteorology)|precipitation]]'': no data-->
 
== Дьоно ==
Республика олохтоохторун ахсаана 4057,3 тыh. к. ([[2009]]). Дьон чиҥэ  — 28,4 к./км² ([[2009]]), куорат олохтоохторо  — 59,8  % ([[2009]]) (59,7  %  — [[2005]]).
 
=== Омуктар ===
117 устуруока:
 
{| class="standard"
!Омук ||[[2002 сыл]] сыллааҕылааҕы ахсаана, <br /> киhи (бүтүн олохтоохтортон %)
|-
|[[Нууччалар]]|| 1 490 715 (36,3  %)
|-
|[[Башкорттар]]|| 1 221 302 (29,76  %)
|-
|[[Татаардар]]|| 990 702 (24,14  %)
|-
|[[Чуваштар]]|| 117 317 (2,86  %)
|-
|[[Марилар]]|| 105 829 (2,6  %)
|-
|[[Украиннар]]|| 55 249 (1,3  %)
|-
|[[Мордвалар]]|| 26 020 (0,6  %)
|-
|[[Удмурттар]]|| 22 625 (0,6  %)
|-
|[[Беларустар]]|| 17 117 (0,4  %)
|-
|[[Эрмээннэр]]|| 8 784
428 устуруока:
 
== Экономиката ==
Индустриятын тутаах салаалара  — [[ниэп хостооhуна]] (индустрия оҥоhугун 23  %) ([[Башнефть]]) уонна [[ниэп оҥоруута]] (20  %); [[химия]] уонна [[ниэп химията]] (16  %) ([[Салаватнефтеоргсинтез]], [[Уфанефтехим]], [[Уфимский НПЗ]], [[Ново-Уфимский НПЗ]], [[Уфаоргсинтез]], Приютовский уонна [[Туймазинский ГПЗ]]).
 
[[Электроэнергетика]] (индустрия оҥоhугун 13  %).
 
Онтон ураты [[мас таҥастааhына|мас таҥастааhынын]] уонна тутуу материалларын индустриялара бааллар. Индустрия бөдөҥ кииннэрэ  — [[Уфа]], [[Стерлитамак]], [[Салават]], [[Нефтекамск]], [[Туймазы]], [[Октябрьский]], [[Белорецк]]. [[Массыына оҥоруута]] уонна [[металл чочуйуута]] сайдыылаахтар.
 
[[Тыа хаhаайыстыбата]]  — [[бурдук үүнээйилэр]] уонна [[сүөһү иитиитэ]]. [[Сэлиэhинэй]], [[оруос]], [[эбиэс]], [[нэчимиэн]], [[саахардаах сүбүөкүлэ]], [[хелиантус]] үүннэриитэ.
 
Эттээх-үүттээх [[сүөһү]], [[чооску]], [[хой]], [[көтөр]], [[сылгы]] уонна [[ыҥырыа]] иитиитэ.