Бикипиэдьийэ

Күн таҥара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыгаКэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
3650 уларытыы
Тупсарыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
'''[[Күн]]''' [[сахалар]] саамай улахан, үрдүк таҥаралара'''[[таҥара]]лара'''. Үрүҥ Күн диэн ааттанар. Саас халлаан сылыйан барыыта “Күн уоттанан эрэр” диэн этиинэн билиниллэр. Кырыалаах кыһын кэнниттэн итии күннээх сандал саас кэлиитэ Күнү таҥараҕа кубулуппут.
 
Сахаларга таҥаралара элбэх. Олус былыргы кэмнэргэ[[кэм]]нэргэ үөскээбит, оччотооҕу хаалыылаах кэмҥэ туттулла сылдьыбыт таҥаралар, дьон [[баҕа санааларасанаа]]лара билигин да умнуллан хаалан хаалбаккалар саха дьонун [[өй-санаа|өйдөрүгэр-санааларыгар]] билигин да иҥэн сылдьаллар. Аныгы, сайдыбыт тупсубут үйэҕэ олус былыргы таҥаралар дьон өйүгэр-санаатыгар туох да туһалара суохтар. Аныгы киһини[[киһи]]ни “Суор курдук буол” диэтэххэ таба өйдөөбөккө өһүргэниэн сөп. (1,55).
 
Дьон үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларыттан үөскээбит киһи таҥаралар билигин Аан дойдуга сайдан, баһылаан сылдьаллар. Дьон бары кэриэтэ үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларын ситиһэр кыахтаммыттарыттан аны саҥа, Күн таҥара дьоҥҥо наада буолла. Ол курдук билигин айылҕа уларыйан иһэрэ түргэтээн харыстыыр санаалаах[[санаа]]лаах дьон элбээн иһэллэр. (2,8).
 
Сахалар таҥара туһунан билиилэрэ олус былыргы, саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла тэнийэн, тарҕаммытыгар сөп. Ол курдук таҥ диэн төрүт сахалыы тылбыт. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан таҥ диэн тыл икки араас суолталаах:
11 устуруока:
- тугу эмэ аттаран таһаар, ай. (3,473).
 
Өй-санаа [[Үөрэх|үөрэҕэ]] былыр-былыргыттан сахалыы тылынан [[таҥара үөрэҕэ]] диэн ааттаныыта бэйэтэ туспа быһаарыыга наадыйар.
 
[[Тенгрианство]] диэн үөрэх сахалыы таҥара, таҥара үөрэҕэ диэнтэн үөскээн тахсыбыта чуолкай. Ол курдук нууччалар аан маҥнай бэйэлэрин православнай таҥараларын үөрэҕин сахаларга тарҕатаары “бог” диэн ааттааҥ диэн төһө эмэ этэ, ыга-хаайа сатаабыттарын иһин, сахалар өй-санаа үөрэҕэ таҥара үөрэҕэ диэн ааттанарын былыр-былыргыттан билэллэриттэн таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар, саҥа киирэр нууччалар “богтарын” үөрэҕин сахалыы тылынан таҥара үөрэҕэ диэн ааттаабыттар. Бу быһаарыы дакаастабылынан сахаларга Буох Диэхсин диэн ааттаах киһи баар буола сылдьыбыта сурукка киирбитэ буолар. Бу киһибит сахаларга нууччалар “богтарын” “Буох диэн” этиҥ диэн элбэхтэ этэ сатаабытын, күлүү гынан хос ааттаан кэбиспиттэрэ иҥэн хаалбыт.
 
Таҥара диэн тылбыт ким эрэ хомуйара, таҥара, холбуура диэн быһаччы өйдөбүллээх. Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн хас биирдии туспа үгэс буолбут өйдөбүл бэйэтэ туспа сылдьар кыаҕа быһаарыллыбытын кэннэ, элбэх үгэстэртэн өй-санаа хомуллан, таҥыллан үөскүүрэ билиннэ. Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ уһун үйэлэргэ элбэх көлүөнэлэр үөрэхтэриттэн, билиилэриттэн, үгэстэриттэн хомуллан, таҥыллан үөскээбитин таҥара диэн аата биллэрэр. Сахалар былыргы таҥаралара элбэхтэр эрээри аныгы киһи сайдыытыгар киһи таҥараттан уратылара туһалара аҕыйах. Билигин дьоҥҥо туһалыылларынан элбэх ахсааннаах киһи таҥара үөрэхтэрэ биллэллэр.
 
Санаа олус кыра, умнуллан, суох буолан хаалар дии саныыр сыыһа. Санаа мунньулуннаҕына, хатыланнаҕына күүһүрэр, үгэскэ кубулуйдаҕына умнуллубат, киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Үгүс үгэстэртэн хомуллан, таҥыллан киһиэхэ кута[[кут]]а үөскүүр. Өй-санаа биир бөлөҕө үгэс, бэйэтэ туспа сылдьар кыахтанара түүлгэ көрөн араарыллар.
 
Кут диэн киһи этин сиинин быһаччы хамсатарга аналлаах өй-санаа түмсүүтэ ааттанар. Сахалар киһиэхэ [[үс кут]] баарын уонна бу куттар бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыһыаннаһалларын быһааран билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Куттар тустарынан биһиги “Кут“[[Кут-сүр үөрэҕэ”үөрэҕэ сайдыыта|Кут-сүр үөрэҕэ]]” үлэбититтэн билсиэххэ сөп. (4,75).
 
Өй-санаа бу куттар курдук хомуллан, таҥыллан үөскүүрүн сахалар билэннэр таҥара диэн баҕа санаа мунньуллуутун, үгэс буолуутун ааттаабыттар. Таҥара диэн мунньуллубут, таҥыллыбыт, өссө күүһүрбүт, үгэс буолбут өй-санаа буолара быһаарыллар.
 
Таҥара диэн сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ. Саха тылынан таба этиллэр, суолтата уонна өйдөбүлэ эмиэ сөп түбэһэр. Таҥара үөрэҕэ баар буолуута [[оҕо]] үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэригэр, олоҕор туһанарыгар аан маҥнай улахан дьону үтүктэн үөрэнэрэ туһата улаханын биллэрэр. Оҕо үтүө, үчүгэй быһыылары оҥорууну улахан дьонтон ылынан, олору үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн, иитинэн улаатара уонна үчүгэй санаалары санаан салгын кутун, өйүн-санаатын киһилии суолунан сайыннарарыгар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.
 
Былыр-былыргыттан дьон өйө-санаата сыыйа-баайа сайдан, үүнэн, үрдүкү сайдыыны ситиһэн иһэр бэлиэлэринэн өй-санаа үөрэҕэ кэмиттэн кэмигэр, сайдан, үүнэн, тупсан иһиититтэн аата, сыала уларыйан биэрэрин таҥара аата кэмиттэн-кэмигэр уларыйан иһэрэ биллэрэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон саҥа сайдан истэхтэринэ, бултаан эрэ аһыыр эрдэхтэринэ таҥаралара араас улахан кыыллар, көтөрдөр буолар эбит буоллахтарына, кэлин өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй киһи таҥара баар буоларыгар билигин тириэрдибитин Будда, Христос уонна Аллах диэн ааттарынан элбэх дьон билинэллэр.
41 устуруока:
Сахаларга киһи буолуу үөрэҕэ сайдыыта ити өй-санаа уларыйыытыттан тутулуктаах. Оҕо үтүктэр, батыһар киһитэ үчүгэй быһыылаах киһи буоллаҕына, бэйэтэ кинини үтүктэн үчүгэй майгылаах, быһыылаах буола улаатар кыахтанар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ үчүгэй киһи таҥара, баҕа санаа киһитэ баара ордук туһалааҕа биллэр, киһи баҕа санаатын толороору олоҕу олороруттан үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥорор. (5,56).
 
Сахаларга олох үөрэҕэ «[[Туох барыта икки өрүттээх]]» диэн айылҕа тутаах сокуонугар сөп түбэһэр. Сахалар бары бу этиини тутуһаллар. Киһи өйө-санаата, мэйиитэ биир буоларынан, онтон оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларыттан өйү-санааны быһаарар ай диэн тылбыт соҕотох уонна икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин холбуу иҥэринэн сылдьар.
 
Бас иһигэр саныыр санаа ай диэн тылынан этиллэр буоллаҕына, ол санааны илэтигэр оҥорон таһаардахха “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэҥҥэ уларыйан, куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан ордук улахан сэрэхтээх буолуохтааҕа быһаарыллар.
51 устуруока:
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини быһаччы тутуһар сахалар Күн таҥараларын үөрэҕэ сайдан, тупсан иһэр, демократия үөрэҕин тутуһар сайдыылаах дьон-аймах таҥаралара буолар кэмэ кэлэн иһэр.
 
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэр буолбуттарын кэннэ киһи; [[Будда]], [[Христос]], Мухаммед[[Муhаммед]] таҥаралар суолталара түһэн иһэрин тэҥэ араас улахан хайдыһыылары үөскэтэ сатыыр кэмнэрэ кэлэн иһэр. Бу хайдыһыылары суох оҥорор туһуттан уонна билигин айылҕа уларыйыыта биллэрдик түргэтээн иһэринэн айылҕаны харыстыыр санаа улаатарынан, дьоҥҥо барыларыгар дьайыыта тиийэринэн Күн таҥара саҥалыы сайдар кэмэ тиийэн кэллэ. Күн таҥаралаах, Күн таҥара үөрэҕин тутуһар сахалар дьон сайдыыны ситиһиилэригэр инники күөҥҥэ тахсар кыахтаннылар.
 
== Туһаныллыбыт литература. ==
 
1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.
65 устуруока:
5. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.
 
[[Категория:Саха Үөрэхитэҕэлэ]]
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Күн_таҥара»