Үс кут: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''[[Үс (ахсаан)|Үс]] [[кут]]''' диэн [[киһи]] хамсаныылары оҥорор [[өй-санаа|өйө-санаата]] тус-туспа арахсыылара ааттанар.

[[Сахалар]] [[Кут-сүр үөрэҕэ сайдыыта|кут-сүр үөрэхтэрин]] баһылаан, олоххо[[олох]]хо туһалааҕын сыаналаан өйдөрүн-санааларын тупсараллар.

Олохпут остуоруйатын ситэ билбэппит саҥа үөскээбит омуктарга баһыттарар, кинилэри ордугургуур санааҕа киллэрэр. Уһун үйэлээх омуктар олохторун үөрэҕэ ордук элбэх, баай буоларын ситэ сыаналааһын өссө да олохсуйа илик. Аҥардастыы үөрэҕи-билиини баһылааһын, [[салгын кутукут]]у сайыннарыы, [[эт-сиин|эти-сиини]] эрчийэн, үөрүйэх буолууну суох оҥорон кэлтэй сайдыылаах, туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэр.

Бары сир үрдүгэр баар [[Таҥара үөрэҕэ|таҥара үөрэхтэрэ]] сахалар улахан киһи, үчүгэй [[киһи буолуу]] үөрэхтэриттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыттар. Арай олох суолун биир кэмигэр[[кэм]]игэр күүстээх диктатура үөскээһинэ бу таҥара үөрэхтэрин олус күүһүрдэн, улаатыннаран уонна киэҥ сирдэргэ тарҕатан кэбиспит. Кэлин кэмҥэ сахалар мөлтөөн, аҕыйаан, сүрүн үлэлэрин, тимири уһаарары уонна уһанары нууччаларга былдьатаннар ойууннарын, уустарын үөрэхтэрэ эмиэ мөлтөөтө.

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэрэ кут-сүр үөрэх, үтүө киһи өллөҕүнэ өйө-санаата айыы, святой буолуутугар олоҕурар. [[Айыы буолуу]] өйө-санаата саха дьонугар былыр-былыргыттан баар. Kиһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран айыы буолар. Ханнык айыы буолара бу өй-санаа хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар.

Kүүстээх[[Kүүс]]тээх, кыахтаах киһи кута билэр дьонноругар көмөлөһөр кыахтааҕа айыы буолууну үөскэтэр. Өлбүт киһи кута кэлэн көмө буоларыгар анаан көрдөһүү таҥараҕа, айыыга үҥүү диэн ааттанар.

Киһи эти-сиинин ханнык баҕарар өттүн кыратык даҕаны дэҥнээтэҕинэ сонно тута [[ыарыы]] үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ дэҥнэнии төһө улаханыттан быһаччы тутулуктаах. Хайа баҕарар тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ киһи ыарыытыттан сонно тута ханнык эрэ көмүскэнэр эбэтэр куотар хамсаныыны оҥоро охсор. Ыарыы диэн киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһэ, тутулуга буолар. Ол иһин ыарыы киһи этигэр-сиинигэр үөскээн баран өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥорор. Kиһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһин сүтэрдэҕинэ киһи ыарыыны билбэт буолар. Былыргы ойууннар эттэрэ ыалдьарын билбэт турукка киирэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллубуттар.

Сахалар өйдөбүллэринэн киһи этэ-сиинэ [[буор кутункут]]ун кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин киһи этигэр үөскээбит ыарыы сонно тута кини өйүгэр-санаатыгар тарҕанан тиийэ охсор. Ыарыыттан көмүскэнээри киһи олус түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥорор. Бу хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар курдуктар. Kиһи ыарыыттан көмүскэнэр быһаччы хамсаныылара уонна ыарыы туһунан өйдөбүллэрэ мунньустаннар буор кут өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу өй-санаа киһи этин-сиинин баһылаан сайыннаран истэҕинэ эмиэ сайдан, күүһүрэн иһэр. Киһи элбэхтик хамсанан дьарыктанан истэҕинэ этэ-сиинэ сайдар, ыарыыны тулуйар буолара биллэрдик эбиллэр.

Kыра [[оҕо]] этэ ыалдьырыттан ордук саллар, куттанар буоллаҕына, улахан киһи ыарыы туохтан үөскүүрүн билэр, өйө-санаата күүстээх, ол иһин тулуйар күүһэ улаатан биэрэн иһэр.

Былыргылар быһааралларынан [[ийэ кут]] буор куттуун бииргэ сылдьаллар. Ийэ кут өйдөбүллэрэ оҕоҕо ийэтиттэн үтүктэн үөрэнии көмөтүнэн быһаччы бэриллэллэр. Ийэ кут өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйар өйдөбүллэртэн үөскүүллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр төрөппүттэрин үтүктэн үөрэммит үгэстэрэ уонна саҥаны билиилэрэ бары хомуллан ийэ куту үөскэтэллэр. Ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Ыксаллаах кэмнэргэ эбэтэр туохха эмэ түбэһэн киһи өйө көтөн ылар кэмнэригэр эбэтэр итирдэҕинэ киһини олохсуйбут үгэс өйдөбүллэринэн туһанан, быһаччы ийэ кута салайар. Ол иһин киһи бэйэтин илэ өйүгэр, салгын кутугар киирэн өйдөннөҕүнэ тугу итирэ сылдьан оҥорбутун өйдөөбөт түгэннэрэ бааллар.

Салгын кут оҕо мэйиитэ улаатан, өйө-санаата эбиллэн иһиититтэн үөскүүр. Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутун билэриттэн, умнубатыттан саҕаланан сайдан барар. Киһи салгын кута сайыннаҕына тугу барытын толкуйдаан, үөрэх-билии этиитинэн оҥорор буолар. Салгын кут сайыннаҕына эрэ киһи киһилии өйдөөх-санаалаах буолууну баһылыыр. Сахалар ону былыргыттан билэн киһилии киһи диэн өйдөбүлү киэҥник туттар эбиттэр. Суруйааччылар[[Суруйааччы]]лар [[Николай Якутскай]], [[Дмитрий Таас]], [[Далан (суруйааччы)|Далан]] киһилии киһи буолуу диэн өйдөбүлү бэйэлэрин суруйууларыгар элбэхтик тутталлар.

== Туһаныллыбыт литература. ==