Уваровскай Афанасий Яковлевич: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

▲Саха уус-уран литературатын бастакы хараҥаччыта

▲1814 с. Дьокуускай уобаластааҕы бырабылыанньатыгар кэнсэлээрийэ үлэґитинэн киирбитэ. Ґлэтин хайысхатынан Саха сирин араас улуустарын, Охотскай муора кытылыгар, Ґт сиригэр тиийэ кэрийбитэ.

▲А.Я.Уваровскай нуучча омук сайаҕас сайдам ҥйдҥҥх санаалаах чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытары ыкса доҕордуу этэ, олор истэригэр: Н.И.Мягкэй, Саха сиригэр сыылкаҕа ыытыллыбыт декабристар, Дьокуускайга олоро сылдьыбыт нуучча поэттара Д.Давыдов уонна М.Александров. Д..Давыдов Уваровскай сюжеттарын ту¤анан, "Жиганская Аграфена", "Тунгус" диэн хоґооннору суруйбута.

▲Н.И.Мягкэйи кытта М.М.Сперанскай 1822 с. оҥорбут "Устав о положении инородцев Сибири" диэн улахан суолталаах докумуонун олоххо киллэрэр туґугар дьаныардаах үлэни ыыппыттара. Сахалар "Степной дума" диэн бэйэни салайыныы органын тэрийэри ситиспиттэрэ, бу орган салайааччытынан Бороҕон улууґун кулубата И.Мигалкин үлэлээбитэ. А.Я.Уваровскай уонна Н.И.Мягкэй кинилиин ыкса сибээґи тутуспуттара, күүс-кҥмҥ буолбуттара.

▲1830 с. декабристарга чугас, истиҥ кҥрүүлэрин иґин Н.И.Мягкэй уонна А.Я.Уваровскай үлэлэриттэн ууратыллыбыттара, сойуолааґыҥҥа түбэспиттэрэ. Ол курдук, Уваровскай 4 ый хаайыыга сыппыта, 9 сыл устата (1830-1839 с.с.) сойуолааґыҥҥа түбэспитэ.

▲1839-1852 сс. А.Я.Уваровскай Санкт-Петербурга олорбута. Онно кини бастаан саха тылыгар, фольклоругар сыґыаннаах матарыйааллары хомуйбут биллиилээх айанньыты, академигы А.Ф.Миддендорфы кытта, онтон кининэн сиэттэрэн О.Н.Бетлинниин билсибитэ. Бетлингк Уваровскайы кытта билсэн, киниттэн Саха сирин туґунан ахтыыны, саха фольклорун холобурдарын сахалыы тылынан суруйарыгар кҥрдҥспүтэ.

▲Афанасий Яковлевич Бетлингка суругар маннык суруйар:

▲"Ґтүҥлээх Отто Ныкалайабыс! Эн эгин ааттаах омук тылын билиэх баҕаҕыттан ааспыт кулун тутар ыйга мин олорор дьиэбэр кэлэн кэпсиэбитиҥ, эн бары саха кэпсэтэр тылын сурукка уураары гынар санааҕын. Бу эрэйбэр кҥмҥлҥс диэн, эн мийигин кҥрдүҥбүтүҥ. Саха дойдута мин тҥрүҥбүт сирим, Саха тыла мин тҥрүҥбүт тылым, бу гэннэ эн үтүҥ туґалаах үлэҕэр мин кҥмҥлҥґүмнэ киэр диэм баара дуо?" (Саха аахсыытынан сэттинньи ый аҕыс саҥата).

▲"Ахтыылар" аан бастаан 1848 с. А.Ф.Миддендорф "Сибиир хоту уонна илиҥҥи ҥттүгэр айан" диэн кинигэтигэр сахалыы уонна немецтии тылларынан бэчээттэммиттэрэ, маны таґынан бу кинигэҕэ Уваровскай "Эр соҕотох" олоҥхото киирбитэ. Онтон ити матарыйааллар 1851 с. Санкт-Петербурга тахсыбыт О.Н.Бетлингк "Сахалар тылларын туґунан" диэн улахан үлэтигэр киирбиттэрэ.

▲1861 с. "Новый журнал путешествий" диэн Парижка тахсар сурунаалга Уваровскай "Ахтыыларын" быґа тардыыта французтуу тылбаастанан "Путешествие в страну якутов" диэн тҥбҥлҥҥх бэчээттэнэн тахсыбыта.

▲1852 с. А.Я.Уваровскай тҥрҥҥбүт дойдутугар тҥннүбүтэ уонна Айааҥҥа эргиэн хонтуоратыгар бухгалтерынан, Дьокуускайга Земскэй суут сэтээтэлинэн үлэлээбитэ.

▲1861 с. алтынньы 2 күнүгэр Дьокуускайга ҥлбүтэ.