Сахаэттар уонна сахалар

Ол курдук Чингисхан са±анаа±ы монголлар ортолоругар сахаэт диэн биис ахтыллара улахан интириэhи биhиэхэ µ³скэтэр.  Рашид-ад-дин суруйарынан, Чингис-хан ³сс³ Темучжин буола сылдьан тайджиут биистэрин кытта атааннаhа сырытта±ына, сахаэт (сакаит)  бииhэ  киниэхэ кэлэн холбоhон, сэриитэ эбиллибит. Ол эрээри биир да биллиилээх киhитэ суох эбит.   Кини сакаиттары уруккута тµµр тыллаах, кэлин монгол аатыí ûëûììûò биистэргэ киллэрэр.

Рашид-ад-дин сакаиттары иккиhин Орхон ³рµс тула тар±аммыт кереиттар биир биистэрин быhыытынан эмиэ ахтар. Онон бу кереиттар диэн кимнээх этилэрэй, тµµрдэр дуу, монголлар дуу диэн ыйытыы µ³скµµр? Манна ученайдар араас санаалаахтар. Л.Л.Викторова диэн советскай ученай кереиттары, найманнары уонна меркиттары тµµр тыллаахтара диэн бигэтик суруйар. £сс³ кинилэр сог-по (цзубу) холбоhуãун µс салаата буолаллар диэн санаа±а кэлэн турар. Кереиттарга ³сс³ дунхаит (тунгкаит), албат, тумаут (тумат) диэн биистэр киирэллэрэ. Бу састаап к³рд³р³рµнэн, кереиттар Саян-Алтай тµµрдэригэр быhаччы сыhыаннаах буолуохтарын с³п эбит. Ол курдук, Н.А.Сердобов диэн тувинецтар т³рµттэрин µ³рэппит ученай, тувинецтар, хакастар уонна сахалар кереиттар диэн уопсай ³бµгэлээхтэрэ диэн санаа±а кэлбитэ. Казах историга Мухаметжан Тынышпаев саха т³рдµн кереиттары кытта сибээстээбитэ. Кини саныырынан, киэ² сиринэн биир кэлимсэ олорбут элбэх ахсааннаах биис Тимур кэмигэр улахан кыргыллыыга тµбэспит. Улахан чааhа Алтай диэки куоппут (карагастар, качинецтар, сагаецтар уонна сахалар), сорохторо Аргыннарга кµрээбит, кэлин казах буолбут. Узбек ма²найгы хаана Мухаммед-Шейбани сэриитигэр сахиот диэн биис ахтыллар эбит. П.А.Ойунскай 1928 сыллаахха Чолбон сурунаалга тахсыбыт ыстатыйатыгар саха т³рµттэрин эмиэ кереиттары кытары сибээстиир. Джунгардар керейдары кырган, тµµр тыллаах саха ³бµгэлэрэ ма²най монголлар, онтон буряттар ортолоругар киирэн, к³h³ сылдьыбыттар, бииргэ ыкса олоро сылдьыбыттар. Арай Г.В.Ксенофонтов бу этиини утары санаатын, бэчээккэ киирбэтэх иккис томун матырыйаалларыгар к³р³бµт. Кини туспа-туора санаатынан, Чингисхан империята µ³скуурун са±ана, сахалар били²²и дойдуларыгар олороллоро. Онтон бу со±уруу²²у сахаэттэр олох а±ыйах ахсааннаахтара (туспа тумен да буолбаттар) уонна Чингисхан диэки буолан, хайдах да саха сирин диэки тµhµ³н с³пт³р³ суох диэн суруйар.