Тохтоо Бөгө

В.В.Бартольд диэн биллиилээх, арабист суруйарынан, Иртышка айаннаан, кыhын Енисейы мууhунан бµрµллэн турда±ына туораан, Тохтоо Біхі Енисей кыргыстарын биэс кинээстэрин бас бэринэллэригэр кµhэйбит. «Тыатаа±ы норуоттары» бас бэриннэрэргэ кэлин ЧыІыс Хаан то±о эрэ бэйэтэ барбакка эрэ, Джучи уолун ыыппыта, киниэхэ бары «тыа±а олохтоох биистэр», бэл сэрииhит туматтар уонна кыргыстар олус диэн ытыктаан YрµІ Хотойу туттараллара. 1208 сылга Уордаах ЧыІыс Хаан туох баар баара±а аармыйатын кытта, Иртышка тиийбитигэр, меркиттар союзниктара ойраттар, бµµс бµтµннµµ кыргыллар ыксалга тµбэhэн, тиhэх меркиттар саhан олорор сирдэригэр сирдьит буоларга кµhэллибиттэр. Манна Хара-Кытай сиригэр, найманнар тобохторо Кучлук-хаан баhылыктаах Тохтоо Біхілµµн холбоhон, Улан-Дабаан сиhигэр бі±іргітµµ туттан, кµннэри-тµµннэри сэриигэ бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Монгол аармыйата кыра ыккый суолунан Хара тай±аны туораан, меркиттарга эмиэ соhуччу уоран тиийэн саба туспут. Тохтоо Біхі эмиэ идэтинэн куотаары оІостуммут, ыксалга тубэспит. СаІардыы дуула±а бэргэhэтин кэтэ сатыы турда±ына, монголлар Кытайтан а±албыт кириэппэси ытар аарыма улахан чаачар охторунан ытан, икки атахтаахха т³рµµ илик сµдµ бухатыыр хабар±а±а табыллан, ³л³н охтон тµспµт. Ону уолаттара, ³ст³³х ытыалыы турда±ына, хайдах да кыайан бэйэлэрин кытта илдьэ барар да, к³м³р да кыахтара суох буолан, ыксааннар т³б³тµн быhан баран, бэйэлэрин кытта илдьэ куоппуттар. Рашид-ад-дин хаста эмэ бигэргэтэринэн, Тохтоо-Біхі бэйэтин кэмин уhулуччулаах полководеhа эбит. Ол курдук олох эдэр сылдьан, Тµмэлдьин тірµін быдан иннинэ, Кадан-тайша баhылыктаах монголларын кытта иккитэ сэриилэспит. Онно быдан элбэх киhилээх сэрии тігµрµйбµтµн кэннэ, бастакытыгар 9, иккиhигэр 7 олус ыараханнык бааhыран баран, істііх хаба ортотунан ойон тахсан куоппута биллэр. Итини барытын, монголлар аhары сі±іннір, уос-номох оІостон кэпсиир эбиттэр. XIII уонна XIV Yйэлэр устата, монголлар Тохтоо Біхі Монголия дьиІнээх ыраахтаа±ыта этэ диэн ійдµµ-саныы сылдьаллара биллэр. Рашид-ад-дин Тохтоо-Беки улуу эмир, улуу сирдьит этэ диэн ааттыыр, Улуу Меркит норуотун ыраахтаа±ыта диэн аат биэрэр. Тохтоо Біхі эмиэ хотторбутун кэннэ, кинини арыаллаан бииргэ сылдьыбыт меркит µтµілэрэ кумах куйаарга куоппуттара. Монгол сэриилэрэ бэрт тµргэн µлµгэрдик бары ууга тиэрдэр суоллары барытын бµілµµр гына туруоруллубуттара. Монгол аттаах сэриитэ тилэх баттаhан иhэр буолан, меркиттар сыыйа кі±µрээтэр-кі±µрээн испиттэрэ, ол эрээри бэрт ір кэм устата, ааhан иhэр монгол этэрээттэригэр эмискэ саба тµhэллэрэ. Саха номо±ор кэпсэнэринэн, саха тірді буолбут Эллэй Боотур а±атын Татаар Тайманы кытта татаар нууччаны кытта сэриилэспит кэмигэр, кумах куйаар устун куоталлар. Кµнµhµн саhан, тµµн айаннаан, окко тµспµт тамма±ынан кµімэйдэрин хатаран айаннаабыттара диэн сэhэн буолар. Аттарыгар солкону баайан баран куоппуттара эмиэ кэпсэнэр, онтон уутун ыган ылаллара диэн буолар. Нуучча диэн ниуча (чжурчжэнь) омук кэпсэнэр буолуон сіп. Кырдьык Тохтоо Біхі уолаттара, Киин Азия кумах-куйаардарыгар, Хоту Кытайы баhылаан олорбут чжурчжэннэри кытта монголлар сэриилэhэ сырыттахтарына тыылларыгар суоhаабыттара биллэр. Монгол сэhэннэрэ кэпсииллэринэн, аан дойдуну баhылыы баран иhэр монгол армияларын суолларыгар, киhитэ суох, кумах-куйаардарга бэрт іргі диэри Хорсунтан хорсун меркит буойуттара утары турунан кэбиhэллэрэ µhµ. Биир сымыыт ханна сытыйбатазай, биир уол о±о ханна тіріін ааспата±ай, синэ биир диэн саха іhµн хоhооно, арааhа бу кэмІэ µіскээбит буолуон сіп. Тохтоо Біхі уолаттара азаларын тібітµн хааhахха уга сылдьан куоппут буолан, Эллэй а±атын Татаар Тайманы хааhахха уган баран кµрээбитэ диэн сэhэн µіскээбит буолуон сіп. 1205 сылга хотторуу кэнниттэн, меркиттар сорохторо Алтай уонна Тарбагатай хайаларын тэллэхтэригэр куоппута биллэр, онно тиийэн, Чуй ірµскэ эмиэ бі±іргітµµ оІостуммуттар. Джувейни диэн илиІІи дойду авторын XIII Yйэтээ±и суруйуутугар, меркиттар диэн олус баай уонна кыахтаах омук ЧингисхаІІа сулууспалаабат, тылын истибэт эбит. Ол иhин Чингисхан полководецтарын мунньан баран, аны мин кинилэри эккирэтэр кыа±ым суох, кырыйдым-элэйдим, кµµhµм-кµдэ±им олох эhиннэ, ким меркиттары утары мин оннубар барар кыахтаагый диэн ыйыппыт. Онуоха Субудай мин баарбын диэн инники тахсыбыт. Таастаах куйаарга, аттара кыайан эккирэппэт буолан, тоhоголоммут тэлиэгэлээн, аттарын боккуобалаан, Субудай бухатыыры олох да тимир тэргэннээн, ол аата бµµс-бµтµннµµ тимиринэн оІоhуллубут тэлиэгэ±э олордон, Чингисхан Тохтоо уолаттарын утары сэриигэ ал±аан ыыппыт. Онтон меркиттар оччо айыылаах, туох тµргэн аттаахтара, бэйэлэрэ сылбырга буоллахтарай диэн ыйытыы µіскµµр. Субудай кырыктаах сэриигэ бараары туран, холуоччуйан хорсуна киирэн, Чингисхантан, бээ до±оор бу а±ыйах меркиттартан то±о оччо айыылаах куттана±ын диэн ыйыппыт. Онуоха Чингисхан эдэр эрдэхпинэ, меркиттар µс тігµллээн Бурхан-Халдуну эргийэ сылдьан кірдьіін сµрдээ±ин куттаан тураллар, кинилэр баалларын тухары, куттанаммын кыайан утуйбаппын диэн хоруйдаабыт. Эмиэ анда±айан баран, таах куотан хааллылар диэн хомолтотун биллэрбит. Тохтоо уолаттара сыыдам таба курдук тµргэннэр, ытыалаhа-ытыалаhа таах элээрдэн хааллылар, ону эн урааІхай киhитэ Субудай эрэ ситиэххин сіп, балык буолан муора±а тµстэхтэринэ, кітір буолан µіhээ кітін та±ыстахтарына да ситэр кыахтааххын диэн олус хай±аабыт-киhиргэппит. Субудай обургу Чуй ірµскэ меркиттары тігµрµйэн баран, ким да ордумуор диэри кыргыбыт. Арай Тохтоо кыра уола Куду, хайдах да кыайан таба туттарбакка ордубут диэн буолбут. Чингисхан наhаа элбэхтэ сэриилэспит буолан, меркиттары барыларын бµµс бµтµннµµ кыргын диэн суостаах уураах таhаарбыт. Рашид-ад-дин суруйарынан, ол кэмнэ бэрт а±ыйах киhи ордубут да буолла±ына, ийэтин иhигэр сылдьара µhµ. Меркиттар сорохторо уйгурдар сирдэригэр ордубут. Меркиттар уйгуурдары биир тµµр норуоттар бары монголлары утары туруо±ун диэн илдьит ыыппыттар, ону ЧыІыс хаантан олордуу куттанан, меркиттар посолларын уйгур идикута іліртірбµт. Мантан сылтаан, меркиттар тобохторун кытта уйгуур аармыйата сэриилэспит, уйгуур идикута ЧыІыс хааІІа барыларын іліртіітµм, кыайдым-хоттум диэн илдьит ыыппыт. Ол эрээри, а±ыйах кэм буолан баран, найманнары кытта кыраныысса±а меркиттар эмиэ монголлары кытта сэрии тэринэ сылдьалларын туhунан ЧыІыс хаан истибит. Бэрт тµргэн µлµгэрдик, меркиттары утары сэриигэ эмиэ Субудай ыытыллыбыт. Джем ірµскэ тиийэн Кудуну кытта сэриилэhэн меркит бииhин кыайдым, барыларын имири эстим диэн, эмиэ суhал µірµµлээх илдьити ыыппыт. Ол эрээри Коду (Кудай) бухатыыр мµлчµ туттаран Кыпчаак истиэбигэр (КазахстаІІа) куоппута биллэр. Рашид-ад-дин суруйарынан, тиhэх сэриигэ, олус аhары бэргэнник уонна сымсатык о±унан ытарынан аатырбыт Культукан мэргэн кыргыhыыттан ойон тахсан, кыпчактарга куоппут. Кыпчактар маннай меркиттарга комолоhуох буолан эрэннэрбиттэр. Ол эрээри Джучи-хаан баhаам элбэх киhилээх сэриилээх Кыпчак истиэбин кыраныыссатыгар суоhаабытыгар, бас бэринэллэрин туhунан биллэрэ охсубуттар. Меркиттар эмиэ бэйэлэрэ эрэ Улуу аармыйаны утары туран хаалан хаалбыттар. Монгол икки тумэнэ (сYYрбэ тыhыынча) улуу полководецтар Субудай уонна Джебе салайааччылаах, меркиттары Кайлы уонна Кимач урэхтэргэ ситэн, улуу кыргыhыыга барыларын имири кыргыбыттар. Рашид-ад-дин суруйарынан, манна Тохтоо саамай кыра уола Культукан мэргэн билиэн ылыллыбыт. Чильгир уола Джучи Культукан монгол номо±ор киирбит бэргэн ытааччы буоларын истибит буолан, хайдах ытаргын кірдір диэн кірдьіспµт. Онуоха кый-ыраах туруорбут сыалларын бастакы о±унан таппыт, иккис о±унан бэйэтин о±ун ортотунан хайа ытан кэбиспит. Джучи маны олус диэн сірµ-сі±ін, а±атыгар бу киhини ілірдіххі хайдах да табыллыа суох, оннук икки атахтаахха µіскµµ илик µтµі-мааны киhи диэн суhал илдьити ыыппыт. Онуоха Чингисхан меркит курдук куhазан омук бу кµн сиригэр суох, наhаа элбэхтэ сэриилэспит, сорбун, киІмин-хааммын алдьаппыт дьон, эмиэ куотта±ына алдьархайы оІоруо±а, бас бэриннэрбит дойдуларбын, норуоттарбын тіттірµ былдьаан ылыан сіп, онон хайдах да ілірµллэ±инэ эрэ сатанар диэн буолбут. Онон Джучи уол манна эрэ, бэйэтэ уонна а±ата тіріібµт кистэлэІнэрин Культукантан истэн, быраатын тыыныгар турартан дьиксиммит буолуон сіп курдук. Ол эрэ кэнниттэн, Культукан ілірµллµбµтэ диэн суруллар, кини бу кµн сиригэр тиhэх меркит этэ диэн буолар. Ол эрээри, Тыгын аата били хоро тірдµгэр дылы буолан, туохха да кыаттарбатах дьонуй диэн кµлэрэ эбитэ µhµ диэн баар. СарсыІІы кµнµгэр кэлбит сµµhµнэн тыhыынча ахсааннаах Мухаммед Текеш хорезмшах аармыйата, кыргыhыы хонуутугар биир эрэ тыыннаах, олус ыараханнык бааhырбыт меркит бииhин буойунун булбут. Аатырбыт-суолурбут улуу моІуоллар а±ыйах уонча киhини кытта хас эмэ кµнµ быhа эр-биир киирсибиттэрин дьиктиргээн, хорезмшах аармыйата моІуоллары эккирэппит. Кыргыhыы канглы бииhин сиригэр буолбута биллэр.