Бытыктаах норуот

Манна хоту сахаларга тар±аммыт «бытыктаах норуот» туhунан µhµйээни а±алыахха син. Бу бытыктаах, биитэр бµтµннµµ тµµлээх норуот Хоту Муустаах акыйаан ханнык эрэ биллибэт арыытыгар олороро кэпсээн буолар. Г.В.Ксенофонтов ДьааІы хоту іттµгэр сылдьыбыт элбэх сахаттан бу µhµйээни истибит, билбит. Бу номо±унан, булчут киhи акыйаан биэрэгэр биитэр арыыга бытыктаах норуот биир киhитин кытта алгас кірсµhэ тµhэр. Иккиэн ыт кілілііхтір эбит. Бытыктаах киhи булчуту мин суолбун батыhыма, мин мууhунан аhа±ас муора±а киирэн барабын диир. Булчут сэрэтиини истибэккэ эрэ кини суолун батыhан бµтµн сэлиэнньэ±э тиийэн кэлэр. Бытыктаах дьоннор аhара улахан курдук кірдірµллэллэр. Бу бытыктаах дьон булулунна±ына бэстилиэнэй тыhыынча буолуо µhµ. Бу норуот киhитэ аан дойду баhылыгынан талыллан, улуу-уоттаах кыргыhыылар туруохтара диэн куттаналлара. Бу бытыктаах норуоту кытта улуу кыргыhыы туруо±а диэн сэhэн буолар. Кинилэр хааннарыттан уот туран, мунгур µйэ кэлиэ±э, сир-халлаан барыта таІнары эргийэр алдьархайа буолуо±а диэн сэhэргэнэр. Сир барыта уотунан уhуура туруо диэн буолар. Оо бу норуот булуллубата буоллар диэн сэhэнньит ийэлээх а±ата этэллэрэ µhµ. Биитэр хаhаах Цыпандин СаІа Сибиир арыытыгар кырынаастыы сылдьан бытыктаах киhини кірсір. Цыпандины кірін баран «Ама µрµІ ыраахтаа±ы дьоно эhиги бары маннык кыра±ыт дуо?» диэн уу сахалыы ыйытар киhи буолан биэрэр. Онтон Цыпандин бэйэтэ саhааннаах киhи эбит. Кини «Суох, мин алгас маннык кыра тіріін хаалбыппын» диэн эппиэттээбит. Манна бу хасаах балаганнарыгар киирбитэ, дьонноро олох да олонхолуу олороллоро диэн кэпсэнэрэ олус интириэ´инэй матыып буолар. Олонхобут т³рд³-т³б³т³ манна сытар буолаарай? Тµ³стэрэ, сирэйдэрэ бµтµннµµ тµµ дьоннор эбиттэр диэн кэпсэнэрэ, хайдах эрэ худуо´унньуктар уру´уйдуур мамоны булта´ар ытык ³бµгэлэрбитин санатан кэлэр. Бу дьоннор ыт оннугар µрµ² э´элэри к³лµйэллэр, харабыл о²остоллоро кэпсээн буолар. Цыпандин бу дьоІІо сылдьыбытын олус куттанан кэпсээбэккэ буолан баран, ілµін иннинэ кэриэhин этэригэр эрэ кэпсээбитэ диэн тµмµктэнэр. Барон Толль бу бытыктаах норуоту к³рдьµµ сылдьан сура±а суох сµппµтэ кэпсээ²²э киирбит. Барон Толль 1886 сылга Котельнай арыыттан ыраах тµ³рт олус урдук хайалар кµлµктэрин к³р³н турар. Бу хайалары 1811 сыллаахха булчут Яков Санников Сана Сибиир арыыларыттан аан ма²най к³р³н турар, ол и´ин бу биллибэт сир Санников арыыта диэн аат ылбыта. Кырдьык барон Толль экспедицията олус дьиктитик 1902 сылга сутэн турар. Манна кини µс догордоох Санников сирин к³рдьµµ барбыта биллэр. Барон Толль хаалларбыт суругун Беннет арыытын аттыгар баар ледникка булбуттара. Онно этиллэринэн бу ураты хорсун полярниктар 30 кыраадыс тымныыга дьµкээбил уотунан сирдэтэн ха´ан да то²мот муу´унан айа²²а туруммуттар. Манна туох кы´ал±аттан а´а±ас муора±а киирэн былдьаммыттара таайыллыбатах таабырын буолан турар? Арай сэрэйдэххэ, туох эрэ дьиктини к³р³н, онон сирдэтэн айаннаан сурага суох сµппµт буолуохтаахтар. Бу бытыктаах, тµµлээх дьону Г.В.Ксенофонтов айнулар сылдьаллар диэн ыйан турар. Манна кини этнографтар айнулары олус тµµлээх, тор курдук бытыктаах дьоннор диэн суруйууларыгар оло±урар. Кырдьык айнулар олус дьикти, былыргы норуот сыдьаана сылдьар быhыылаах. Ол курдук айнулар уонна Испания баскаларын тыллара урууларын туhунан саба±алааhын баар. Эрих Найланд атын саба±алаhаанынан, айнулар Аляска±а уонна іссі ыраах муоранан айанныыллара. Онтон А.А.Бурыкин Уhук хоту омуктарга бытык µµнэр омугунан чукчалар эрэ буолаллар диэбитэ, чучунаалар эмиэ бэйэлэрин дьонноруттан арахсыбыт чукчалар сылдьаллар диэн дириІ научнай санаа±а маарынныыр. Бу µhµйээІІэ ахтыллар «бытыктаах дьон» бэрэбинэ дьиэлээхтэрэ интириэhинэй тµгэн. Врангель уонна СаІа Сибиир арыытыгар дьоннор олоро сылдьыбыт бэлиэлэрин археологтар булалларын бэлиэтиэххэ сіп. Јссі соччо научнайа да суох буоллар, хам-тµм аhара улахан дьоннор былыр Саха сиригэр олорбуттарын, бэл уІуохтарын булбуттарын туhунан µhµйээн аІаардаах кэпсээннэр бэчээккэ тахсалларын бэлиэтиэххэ син.