Мэркииттэр уонна монголлар сэриилэһиилэрэ

1197-1198 сылларга, монгол хана Чыныс хаан Кытайы баhылаан олорор нуучча биитэр жакут диэн аатынан биллэр (чжурчжэ) норуот сэриитин кытары татаардары утары сэриилэhэ сылдьарын туhанан, кинини то±о-эрэ сэрэппэккэ эрэ, кереиттар хааннара То±урул хаан баhаам элбэх киhи сэриилээх Тохтоо Біхінµ кытары кыргыhан, Байкал тас іттµгэр µµрбµтэ биллэр. Манна уолун То±ус-Біхінµ ілірін баран, Тохтоо-Біхі кэргэннэрин, икки уолун Худуну уонна Чилауну (Чингисхан сиэнэ) норуотун кытта, икки кыыhын, принцессалары билиэн ылан баран, меркиттар дойдулара кереиттар державаларыгар холбоммутун туhунан биллэрбит. Ол эрээри найманнар полководецтара Кіксій-Сабарах То±урулу µнтµ сынньыбытын кэннэ, Куду уонна Чилаун кереиттартан арахсан Селенга±а кµрээн тиийэн, а±аларын Тохтоону кытта холбоспуттар. Меркиттар, Тохтоо Біхі уолаттарын кытары оччотоо±у Монголияга турбут Чыныс хаан бары улуу уоттаах кыргыhыыларын кыттыылаахтара этэ. Ол курдук эмиэ имири кыргыллыбыт татаардары, тайчиуттары кытары бииргэ Чыныс хааны утары туран кµінтэhэ сылдьыбыттара биллэр. Кэлин Джамуха армиятыгар холбоhон, онтон найман полководеhа Буйуругу кытары Чыныс хаан ыытар кыа-хааннаах политикатын утаран, бэрт элбэх улуу кыргыhыыларга кыттыбыттар. Ол тухары Чингисхан наар кыайан испит. Арай Тохтоо-Біхі уолаттарын батыhыннарбытынан, инники кірсµбµтµн, барытын то±о солоон, бэйэтэ инникилээн, кэнниттэн ситэ улаата илик ыччаттара бээ-доо, тохтоо диэн хааhытаппытынан, тэскилээн иhэр дьикти идэлээх эбит. Онтон сыыйа монгол биистэрэ бары Чыныс хаанна кыаттаран, Джамуха куотан, бэл баhаам киhилээх То±урул Ван-хан билиІІи Читинскай уобалас сиригэр Чингисханы иннин ыллым дии санаан µірэ-кіті олордо±уна, эмискэ саба тµhэн, Чингисхан кыайан-хотон тахсыбыт. Онон гражданскай сэрии Ар±аа Монголия±а, найманнар сирдэригэр кіспµт, дьэ онно буолбут, быhаарылаах кµін кірсµhµµ. Тохтоо уолаттара ох саанан олус бэргэнник ыталларынан киэІ Монголия µрдµнэн олус диэн аатырбыттар. Ол иhин наар инники кэккэ±э, разведка±а эрэ сылдьаллар эбит. Онтон бары биистэр хотторон ЧингисхаІІа бас бэриммиттэрин кэнниттэн, Улуу Курултайга Тµмэлдьин Чингисханынан биллэриллибитин да кэннэ, меркиттар бары хотторбут биистэр тобохторун Селенга±а мунньан охсуhалларын уураппатахтар. Суостаах Чингисхан Селенга±а то±о ааІнаан киирбитигэр, хуасай (куба) меркиттар а±а баhылыктара Дайар-Усун албыннаhан, кыыhын Кулан-хотуну Улуу ТойоІІо ыыппыт. Манна «КистэлэІ история» кэпсииринэн, Чингисхан саамай эрэллээх хамначчыта Наая, а±а тойонун ба±атын барытын толорорго бэлэм киhи, оло±ун да харыстаабакка туран, Кулан-хотун тойоІІо тиийэрин мэhэйдэhэн, хас эмэ хонук устата хаайа сылдьыбыт. Оннук эрэллээх монголлар, то±о-эрэ а±алара меркиттары кытта уруур±аhарын утаран, наар мэhэйдэhэ сатыыллар эбит. Кулан-хотун ырааhа биллибитин эрэ кэннэ, Чингисхан уордайыытыттан Наая эрэйдээх быыhаммыт. Хуасай (куба) меркиттар баhылыктара Дайар-Усун ураты кэрэ кыыhа Кулан-хотун Чингисхан саамай таптыыр кэргэнэ буолбут. Наhаа эйэ±эс, кыра-хара норуот туhугар наар кыhаллар буолан, Кулан-хатун монголлар итэ±эллэригэр ураты ытыктанар таІараларга киллэриллэн, кини аата монголларга ураты кµндµ. Чингисхан хуасай-меркиттартан сэрии кірдьіібµтµн, удуют-меркиттары утары походка кыттыhарга эппитин, Дайар-Уhун быйыл аттарбыт кітіхтір, онон кыайан барбаппыт диэн аккаастаан кэбиспит. Монгол армията кинилэр сирдэриттэн тахсаатын кытта, тута хуасай-меркиттар ірі турбуттар. Обуоска хаалларыллыбыт монголлар биир этэрээккэ тµмсэн эрэ, кыhыл илиилэринэн киирсэр, сорохторо обуоска тиийэн сэптэммит меркиттары бэрт нэhиилэ ыспыттар, онтон хуасай-меркиттар тыа устун ыhыллан, куотан хаалбыттар. Чингисхан бу кэнниттэн туох да олус диэн кыыhырбыт, биhи эмиэ кинилэри бэйэбит ортобутугар хааллараары толкуйдаабыппыт, эмиэ ірі турбуттар, мантан ыла барыларын бииргэ тµммэккэ эрэ, хас биис аайы тар±атан туттахха эрэ табыллыыhы диэн эппит. Онон киhи хайдах-да, сорох суруйааччылар, биитэр ученайдар суруйалларын курдук, меркиттар уонна монголлар икки ардыгар сэриини, икки кыр-істііхтµµ биистэр сэриилэспиттэрэ диэни итэ±эйбэт. Монгол «КистэлэІ историятыгар» да кэпсэнэринэн, обуоска хаалбыт меркит µтµілэрбит ірі туран кэбиспиттэрэ, ону кинилэри кытта хаалбыт хамначчыттара, хам баттаабыттара да диэн суруллубута, эмиэ инник санааны µіскэтэр. Иккиhин тіннін кэлэн, Дайар-Усун олорор сирин Чингисхан кыа-хаанынан уhуннаран, уокка биэрбит. Дайар-Усун кэргэнин, огдообо буолбут Тураахына хотуну уолугар Угедейга биэрэн, бэйэтин династиятын іссі бі±іргіппµт, уолаттарыттан Угедей удьуордара Джучи удьуордарын эрэ кытта история±а аІардастыы аатыралларын ситиспит. Кулан-хотун быраата, Дайар-Усун уола Джемаль-ходжа 100 киhилээх харабыл (кешиктен) хамандыырынан анаммыт, тµµн хайа да монголу кини ологор чугаhаппат, тібітµн ата±ар диэри быhан иhэргэ суостаах уураах таhаарбыт. 1204 сылга Харадал (Хара тыа) хайатын тэллэ±эр Чингисхан армията Тохтоо Біхінµ кытта кыргыhан, Саара-Кеере истиэпкэ эмиэ муспут баайын -улэhит дьонун былдьаан ылбыта. Тохтоо Біхі эмиэ икки эр бэрдэ уолаттарын, Кудуну уонна Чилауны кытта бэрт а±ыйах киhилээх, сµµс тыhыынча киhилээх армия тігµрµйбµтµн, тохтото сатаабытын то±о кітін тахсан, куотан хаалбыттар. Чингисхан олус диэн кыhыйан, абаран-сатаран аармыйатын иннигэр дохсун атынан сиэллэрэн, эккирэтэн тиийэн, Алтай тэллэгэр кыстаабыт. Онон билиІІи Бурятия сиригэр улахан эккирэтиhиилээх, дуолан бухатыырдар кірсµhµµлэрэ, улуу кыргыhыылар буолан ааспыттар. Манна буряттар меркиттары ібµгэлэрин курдук санаабаттарын, манна быстах олоро сылдьыбыт быралгы дьон этэ дии сатыылларын санаан кэлэгин. УІа илии сэриитэ, Чимбай уонна Борогул полководецтар хамаандаларынан, меркиттар кириэппэстэрин тігµрµйбµттэрэ. Ол курдук удуйут-меркиттар 1204 сылга Харадал-Хучжаур кириэппэскэ тігµрµллµбµттэрэ. Мудан (модун), тутаклин (тутаах), раджун биистэрэ манна хааллыбыттара. Ахсаана биллибэт элбэх киhилээх монгол армията бу кириэппэhи кµннэри-тµµннэри тохтоло суох осадалаан ньиргиппитэ. Кырдьагас буойуттары кытта бииргэ, о±олор уонна дьахталлар кыыллыйбыт істііхтін дойдуларын кімµскээн, тиhэгэр тиийэ кыргыспыттара. Бу монгол-татаар армияларыттан, Евразия сиригэр бастакы холобура суох тігµрµллµбµт кириэппэhи геройдуу кімµскээhин этэ. Бу кириэппэhи ыларга, холбоммут Улуу Монголия биистэрин сэриитэ барыта кыттыбыта. Меркиттар сорохторо Тайхал, биитэр Тайхая диэн ытык хайаларын тула оІостубут кириэппэстэригэр хор±ойбуттара, онно баар айыыларга унэр-суктэр храмнарыгар саспыттара. Сэриинэн, аан дойдуну эhэринэн суоhурбут Адьарай бииhэ биир кыра хайаны кыайан ылбакка, ір кэм тохтообута, айыы бииhин дьонугар µрдµк айыылар бэйэлэрэ кімі±і кэлбиттэрин курдуга. Баhаам элбэх киhилээх, тааhынан тамнааттыыр араас сэптэри туhанар улуу сэриини утары Хомпоруун Хотой бииhин дьоно куттаммакка, утары киирсибиттэрэ! А.Тиваненко суруйарынан, Байкал тас іттµн ар±аа іттµгэр, меркиттар хаалларбыт буолуон сіптііх, баhаам элбэх кириэппэстэрин оннулара, харабыл башняларын тобохторо бааллар эбит. И.Линденау XVIII уйэ±э Байкал таhыгар сылдьарыгар, арааhа ол кириэппэстэр оннуларын кірбµт, ону буряттар, монголлары кытта туруулаhан сэриилэспит саха ібµгэлэрин хаалларбыт бі±іргітµнµµлэрэ диэн этэллэрэ µhµ. А.П.Окладниковка Ольхон арыы буряттара, Даин-Хошун уонна Хара-Хошун хайаларыгар таас истиэнэ курдук бі±іргітµµнэлэр баалларын кірдірі-кірдірі, манна сахалар монголлары кытта сэриилэспиттэрэ диэн кэпсээбиттэрэ биллэр. Сахалар Байкал таhыгар олоро сылдьыбыт суолларын, дьаныhан туран Yірэппит М.П.Овчинников бигэргэтэринэн, бурят ламата 1905 сылга киниэхэ кэпсээбитинэн, буряттар (монголлуу тыллаахтар) сахалары хоту диэки µтµрµйµµлэрэ 683 сыл анараа іттµгэр буолбута µhµ. Ону суоттаатахха 1212 сыл буолан тахсар. Бу кириэппэстэр дьиІэр Байкал таhыгар, курыканнарга сыhыарыллар курумчинскай культура са±аттан бааллар. Ол аата тµµр тыллаахтар бэйэлэрин ібµгэлэрин са±ана тутуллубут кириэппэстэри туhанан, геройдуу охсуhан баран, монгол тыллаахтартан хоту µтµрµллµµлэрэ дьиІэр ити кэмІэ эрэ буолбут буолуон сіп. Алтаецтарга баар итэ±элинэн, сиргэ ТаІара кэллэ±инэ, кини улаханнык кімі±і наадыйбытыгар, ураты кімілті оІорбуттарын иhин, меркит уонна тумат сеоктарын (уустарын) дьонун ураты бэлиэтиэ диэни буолара. Оччо айыылаах, саха ібµгэлэрэ буолбут туматтар уонна меркиттар кими утаран, бэлиэтэниэхтэрин сібµй диэн ыйытыы µіскµµр.

1733-1743 сылларга «Улуу Хотугу» экспедицияны салайбыт академик Г.Ф.Миллер сахалар буряттары уонна монголлары ыаллыы олорбуттар, онтон сэриинэн кинилэртэн кыйдаммыттар диэн тµмµк оІорбута. Кини саныырынан, уордаах Чыныс Хаан баhылыан иннинэ, Монголия±а тµµр тыллаахтар баhылаан олорбуттар, ити санааны кытта, билиІІи ученайдар (монголлартан атын) µксµлэрэ сібµлэhэллэр. Миллер этэринэн, сахалар монголларга саамай чугас Монголия тірµт былыргы олохтоохторо буолаллара. БилиІІи тоІ хаhаа дойдуларыгар тірµт сирдэриттэн Чингисхан сэриинэн сыыйа °µтµрµйбµт, маІнай Байкал таhыгар куоппуттар, онтон салгыы билиІІи дойдуларын булбуттар диэн санаа±а кэлбит. Уонча сыл устата хас эмэ омук ортотугар µлэлээбит, іссі историческай оруннаах номохтору суруйбут сµдµ ученай сыыспатах буолуохтаах диэн санаа±а кэлэ±ин.   

1205 сылга эрэ, меркиттар кириэппэстэрэ ылыллан, Чингисхан бирикээhинэн билиэн тубэспит буойуттар ыйаммыттара, сорохторун билиэн тµбэhэн Монголия±а кіhірбµттэрэ. Онтон ылата Монголияга меркит ууhун дьоно диэн бааллар. Меркиттар µс биискэ арахсаллара, сахалар курдук гурбан (µс) меркит диэн аатыраллара биллэр. Дьэ онтон эстэртэн саспыт саха ібµгэлэрэ бэйэлэрин ааттарын кистэнэн, тыа±а бµгэн олорон, булбаталлар ханнык диэн, кинилэри ирдэhэр Улуу Адьарайтан ааттарын саhыаран, сах омуга, ол аата сах билэр диэнтэн, тірді-ууhа суох омук аатырбыттар. Манна эстибит меркит норуотун албан аатырдыбыт Туракина хотуну Тохтоо-Бохо уола Ходу, ол аата арааhа Культукан Мэргэн кэргэнин Чингисхан уола Угэдэй ылбыта диэн Юань династиятын суруксуттара туоhулууллар эбит. Дьинэр бу дьахтар найман бииhиттэн тірµттээх эбит, ол аата Ходу биитэр Культукан монгол армиятыттан бииргэ куотан иhэн, найман кыыhын сібµлээн ылбыт буолуон син. Онон Угэдэй хаан дьиІэр меркит бииситтэн икки кэргэннээх буолан тахсар. Биирэ уруккута Дайр-Усун кэргэнэ Дораганэ хотун, иккиhэ Ходу-мэргэн кэргэнэ Туракина буолар. Угэдэй аhыы ута±ы олус тутуhар буолар буолан, дьиІэр кини кэмигэр Улуу империяны ойо±о Туракина кытаанахтык салайан олорбут. Кини µірэ±и, билиини-кірµµнµ олус тутуhарын, тардыhарын, оччотоо±у Кытай докумуоннара кэпсииллэр. Угэдэй кэмигэр оІоhуллубут бары улахан реформаларга дьиІэр кини бэйэтэ улахан сыhыаннаа±а. Ол курдук киhи-аймах историятыгар аан маннай оІоhуллубут кумаа±ы харчы, Евразия улахан аІаарын хаппыт дьаам сырыытыгар, монгол омук бэйэтин суругун оІоhуллуутугар быhаччы оруоллаа±а. Угэдэй ілбµтµн кэннэ бэйэтэ регентша буолан, Империя улуу баhылыгынан буолбута.