Араҥ

Араҥ — ыарыы, (нуучч. Ле́пра (болезнь Хансена, хансеноз, хансениаз; устаревшие названия — прока́за, elephantiasis graecorum, lepra arabum, lepra orientalis, финикийская болезнь, satyriasis, скорбная болезнь, крымка, ленивая смерть, болезнь Святого Лазаря))[1]. 2008 сыллаахха саҥа арыллыбыт Mycobacterium lepromatosis уонна эрдэттэн биллэр Mycobacterium leprae бактериялартан үөскүүр арахпат-суппэт сыстыгыннаах гранулематоз ыарыы./…/

Араҥ ыарыы сахаларга баар буола сылдьыбыт историята. Сахалар бу дьулаан уонна киһи өйдөөбөт ыарыытыттан улаханнык куттаналлара. Оннук ыалдьыбыт дьон тарбахтара, илиилэрэ, атахтара сытыйан туллан түһэллэрэ уонна ону тугунан да кыайан тохтоппот, эмтэммэт курдуга. Боростуой норуот араҥы «уҥуоҕу сиэччи» диэн ааттыыра. Бу ыарыынан ыалдьыбыт дьон тыыннаахтыы сытыйаллара. Оннооҕор модун кыахтаах ойууттар оннук дьону кыайан эмтээбэт этилэр. Ол иһин ыарыы саҕаламмыта билиннэр эрэ, ыарыыга ылларбыт сордоохтору олохтоохтор, аһыммакка-хараһыйбакка, сааһыттан, дьахтарыттан-эр киһититтэн тутулуга суох, бэйэлэриттэн үүрэллэрэ, кыйдыыллара. Ол түмүгэр ыалдьыбыт оҕолор, олох кырдьаҕас да дьон бэйэлэрэ эрэ соҕотохтуу дьонтон тэйиччи аар тайҕаны кэрийэ сылдьарга тиийэллэрэ. Бэйэлэрин эрэйдэрин чэпчэтэр, хайдах эмэ тыыннаах олорор туһугар, кинилэр сорох арыт холбоһоллоро, ол гынан баран оччоҕо даҕаны кинилэр анаммыт сирдэриттэн тахсар кыахтара суоҕа. Кинилэргэ ким даҕаны хаһан даҕаны кэлэ сылдьыбат уонна туох да көмөнү оҥорбот этэ. Оннук гыары бобуу да баара. Ыарыһахтар дьонтон-сэргэттэн үүрүллэн, киһи аһыныах, кыыллар курдук айахтарыгар эрэ тугу булбуттарын аһаан сылдьаллара уонна бу ааҥнаабыт ыар эрэйтэн-муҥтан быыһанар соҕотох суолларын — өлөллөрүн эрэ күүтэллэрэ.

Саха сиригэр араҥ ыарыынан ыалдьыбыт дьон олорор аналлаах миэстэтин тэрийэр туһунан боппуруос өссө 1850 сыллаахха турбута. Саха сирин губернатора Иркутскай генерал-губернаторынаан бу боппуруоска хардары-тары суруйсубуттара. Саха сирин губернатора ыарыһахтарга балыыһа тутары күүскэ туруорсубута да Иркутскайдааһы тойон ону ылымматаҕа.

1823 сыллаахха нуучча-эмиэрикэ компанията уобаласка сылгы сүөһү маассабайдык өлөр түбэлтэтигэр көмө быһыытынан олохтоох нэһилиэнньэҕэ — сахаларга биэрбит сүүрбэ тыһыынча солкуобай харчытын 1855 сыллаахха туһанаары гыммытара. Балыыһаны тутар бырайыак оҥоһуллубута., ол гынан баран олохтоох администрация тардыбытын түмүгэр ол олоххо киирбэтэҕэ. Ол бириэмэҕэ олохтоохтор бэйэлэрэ ыарыы тарҕамматын туһугар бэйэдэрэ көмүскэнэр дьаһаллары ылыммыттара. Ыалдьыбыт дьону нэһилиэнньэттэн араарарга дьаһаммыттара. Ол курдук Бүлүү таһыгар саҥа поселение барылламмыта. Ыарыһахтарга колония-приют тутуутун кэлин англичанка Кэтт Марсден кэлэн барыыта бүтэһиктээхтик быһаарбыта уонна түргэтэппитэ.

Саха сирин губернатора 1893 сыллаахха кулун тутар 22 күнүгэр Бүлүүгэ мунньах ыыппыта, онно араҥ ыарыһахтары Бүлүүттэн 15-18 биэрэстэлээх сиргэ, түҥ тайҕа быыһыгар, колонияны олохтооһун туһунан боппуруос көрүллүбүтэ. Ол бириэмэҕэ ыарыһахтарга анаан 9 балаҕан тутуллубута. Москваттан үс медицинскэй сиэстэрэ — Соколова, Гладушкина, Немкова кэлэннэр ыарыһахтары көрбүттэрэ-истибиттэрэ. Кэнники эбии таҥара дьиэтэ тутуллубута. Колония бэйэтэ фермалааҕа, онно уон ынах баарын ыарыһахтар бэйэлэрэ көрөллөрө. Революция иннинэ колония көҥүл сиэртибэлээһин харчытынан үбүлэнэрэ. Саха уобалаһыттан бүтүннүүтүттэн ыарыһахтары булан, Бүлүүтээҕи лепрозорийга илдьэллэрэ.

Колония сүүрбэһис үйэ 30-c сылларын ортотугар диэри улэлээн баран Наркомздрав быһаарыытынан Иркутскай уобаласка көһөрүллүбүтэ.

Өссө маны көр

• Кэт Марсден хорсун быhыыта

Туһаныллыбыт сирдэр

• Ф. П. Ефимов «Саха сирэ, сахалар таабырыннаах уонна кэрэхсэбиллээх былыргылара» Дьокуускай к. ЯРО «Книга» 1994 с.
• [2]