Арыгы эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта

Арыгы эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын хас биирдии төрөппүт билэрэ ирдэнэр.

Кэнники кэмҥэ учуонайдар киһи мэйиитин дириҥник үөрэтэннэр, өйө-санаата хайдах үлэлиирин кытта быһаарар кыахтаннылар. Атын сайдыылаах норуоттар өй-санаа, таҥара үөрэҕин дириҥник баһылааннар, бэйэлэрин олохторугар киэҥник туһаммыттара ыраатта. Онтон итинник үөрэхтэр баалларын Россия олохтоохторун үгүстэрэ «Перестройка» буолбутун кэнниттэн эрэ билэр буоллулар.

Психолог Рон Хаббард (ааҥл. L. Ron Hubbard) үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас кэмнэригэр ханнык балаһыанньаҕа түбэспититтэн көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр уонна ити өйдөр-санаалар бэйэ-бэйэлэриттэн маннык уратылардаахтар:

1. Толкуйдуур өй-санаа. Бу киһиэхэ олус наадалаах үөрэҕи-билиини ылынан, онон салайтарар өй-санаа буолар. Маннык өй-санаа киһи улаатан, үөрэнэн истэҕинэ бэйэтин кытта сайдан-үүнэн, тупсан, уларыйан биэрэн иһэр. Төрөппүттэр, учууталлар ыйыылара уонна тулалыыр дьону кытта бииргэ сылдьыы үөрэхтэрэ киһиэхэ сыыйа-баайа иҥэннэр, үгэскэ кубулуйан олохсуйан иһэллэр. Оҕо ханнык балаһыанньаҕа хайдах туттарга-хаптарга, дьону кытта хайдах кэпсэтэргэ төрөппүттэрин уонна учууталларын көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Ханнык баҕарар үөрэх киһи мэйиитигэр толкуйдуур өй-санаа саппааһыгар мунньуллан, киһи билиитэ-көрүүтэ сыыйа эбиллэн, дириҥээн иһэр. Үөрэҕи баһылаан сайдыыны ситиспит киһи салгыы бэйэтин олоҕор куруук кэриэтэ толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салайтарар.

2. Быһаччы быһаарар өй-санаа. Бу өйү-санааны наукаҕа инстинкт диэн ааттыыллар. Айылҕа киһини харыстаан, олоҕор буолан ылар сорох ыксаллаах түгэннэргэ быһаччы харыстанар хамсаныылары олус түргэнник оҥороругар кыаҕы биэрэр быһыыта буолар. Соһуччу тарбаҕы итиигэ хаарыйдахха, соҕотохто сулбу тардан ылыы тугу да толкуйдуу сатыы турбакка эрэ оҥоруллар. Итинниккэ маарынныыр киһи олоҕор, тыыннаах буолуутугар суоһуур араас түгэннэртэн быыһанарыгар анаан киһиэхэ харыстанарыгар аналлаах өй-санаа айылҕаттан быһалыы бэриллэр эбит. (1,57-63).

Киһи мэйиитэ эмиэ айылҕаттан харыстанар оҥоһуулаах. Олус элбэх арыгыны иһэн киһи хаанын састааба уларыйдаҕына эбэтэр улаханнык төбөтө доргуйдаҕына, мэйии бэйэтин харыстанан толкуйдуур өттө арахсан хаалар. Оннук кэм тиийэн кэллэҕинэ киһи быһаччы быһаарар өйүнэн салаллан сылдьарга күһэллэр. Маннык балаһыанньа сахалыы «Өйө көппүт» диэн этиинэн толору бэриллэр. Бу этии толкуйдуур өйө арахсан хаалбытын бэлиэтиир этии буолар. Манныкка тиийбит дьон тугу гыммыттарын, кэпсэппиттэрин, ханна сылдьыбыттарын букатын өйдөөбөттөр. Ити кэмҥэ кинилэр быһаччы быһаарар өй-санаа урукку уопуттарыттан мунньуллубут араас толкуйдаабакка эрэ быһаччы быһаарыылар уонна араас хамсаныылар саппаастарынан туһананнар салайтаран сылдьаллара быһаарыллар.

Оҕо улаатан, араас балаһыанньаларга түбэһэн хас мэйиитин доргутан, өйүн сүтэрэн истэҕин аайытын кини быһаччы быһаарар өйүн-санаатын саппааһа эмиэ эбиллэн уонна мунньуллан иһэр уратылаах.

Саха дьоно, арыгыһыт буолбат иһин охсуһууну ыыталлар. Бу охсуһууга туттар баар-суох ньымаларынан «улахан убай» үөрэппит, боростуойдук «бобон» кэбиһэр ньыматын киэҥник тутта сылдьаллар. Саха киһитэ арыгыны сатаан испэт, итирдэр эрэ айдаарар уонна содуомнуур дииллэр. Итинник быһыыны, билиҥҥи психология, өй-санаа үөрэҕинэн быһаардахха, арыгы испит киһи быһаччы быһаарар өйүгэр охсуһар-этиһэр өйү-санааны киллэрэн, олохсутан биэрии оҥоруллар.

Аан маҥнай арыгы иһэн итирбит эдэр киһи быһаччы быһаарар өйүнэн салайтаран сылдьар кэмигэр охсуһар, этиһэр туһунан өйдөбүлэ суох буолар. Урут маннык балаһыанньаҕа түбэспэтэх буолан кини быһаччы быһаарар өйүн саппааһыгар итинник өйдөбүллэр суохтар, ол иһин кини тугу оҥороро атын тулалыыр дьон хайдах быһыыланалларыттан көрөн уларыйан биэрэр. Бу кэмҥэ этиһии-охсуһуу тахсан этэ ыарыйдаҕына, туох кыаҕа баарынан бэйэтин көмүскэммитинэн барар. Итинэн эдэр киһи аан маҥнай итирэн өйүн сүтэрбит кэмэ, инники олоҕор саамай быһаарыылаах түгэн буолара биллэн тахсар. Манна балаһыанньа икки аҥы өттүгэр улаханнык халбаҥныан сөп. Бу киһи итирбит кэмигэр, атын киһи киниэхэ хайдах сыһыаннаһара ордук арылхайдык арыллан биэрэр. Итирбит киһи үчүгэйдик, киһилии сыһыаннаһар киһитин этиитин хаһан баҕарар ылынымтыа уонна толорумтуо буолар уратылааҕын тэҥэ, сөбүлээбэт киһитигэр хайдах санаалааҕын сонно биллэриэн сөп.

Эдэр киһи аан маҥнай арыгы иһэн, итирэн өйүн сүтэрдэҕинэ, дьиэтин иһигэр эбэтэр ханна эмэ кыыһырсыы-абарсыы, ыһыы-хаһыы, этиһии, онтон аны охсуһуу буоллаҕына, бу буолбут балаһыанньа кини быһаччы быһаарар өйүгэр суруллан, умнуллубат гына өйдөнөн хаалан иһэр. Маннык быһыы кэнниттэн эдэр киһи өссө итирдэҕинэ, кини быһаччы быһаарар өйүгэр хайдах гынан ол буолбут балаһыанньаҕа бэйэтин көмүскэнэр туһунан эрдэттэн быһаарыммыт өйдөбүллээх сылдьар. Бу өйдөбүллэр киһи хас итирдэҕин аайытын эбиллэн, мунньуллан иһэллэрэ өйүн-санаатын сыыйа, этиһэр, охсуһар өттүгэр уларыталлар.

Арыгыһыт киһи өйө-санаата икки аҥы арахсан барыыта саҕаланар. Кини өйдөөх-санаалаах сылдьар итирбэтэх кэмигэр майгылаах бастыҥа киһи, биирдэ эмэтэ итирэн хааллаҕына, урукку кэмҥэ быһаччы быһаарар өйүгэр олохсуйан хаалбыт куһаҕан, охсуһар, этиһэр өйдөбүллэринэн салайтаран, араас сыыһа-халты быһыылары оҥоруон сөп буолан тахсар.

Психолог Рон Хаббард үөрэтэринэн аны итирэн дуу, хайаан дуу өйүн сүтэрбит киһини аһара аһынан, айдааран айманыы кини быһаччы быһаарар өйүгэр киирэн, кини өйүгэр-санаатыгар туормас буолан хаалар. Итирбит киһини аһара аһыныы, кинини мөлтөххүн диэн этии киһиэхэ кырдьык мөлтөхпүн эбит диэн өйдөбүлү киллэрэн иҥэрэр. Итинник өйүн сүтэрбит киһиэхэ атын киһи саҥата икки өрүттээхтик дьайарынан сибээстээн, өйүн сүтэрбит киһи быһаччы быһаарар өйө-санаата син-биир үлэлии, истэ сылдьарынан, маннык балаһыанньаҕа түбэстэххэ тугу даҕаны саҥарбат ордук диэн психолог үөрэтэр. Сыыһа туттаран, алҕаска өйүн сүтэрбит киһиэхэ бары өттүнэн харыстабыллаахтык сыһыаннастахха, кини салгыы олоҕор уонна өйүгэр-санаатыгар атын, куһаҕан өттүгэр уларыйыылары киллэрбэккэ эрэ ааһан хаалыан сөп.

Араас хампаанньаларга сылдьаннар эдэр дьон сыыһа туттаннар арыгыны аһара иһэн кэбиһэр түбэлтэлэрэ баар буолар. Алҕас итирэн хаалбыт эдэр киһини тута сатаан күүһүлээһин хайаан даҕаны утарсыыны таһаарар. Төрөппүттэр айманан, мөҕүүлэрэ-этиилэрэ өйө көппүт киһини ордук кыйахалаан, майгынын алдьаталлар. Бу кэмҥэ улахан дьонтон уонна ордук төрөппүттэртэн, сыыһа туттуммут эдэр киһиэхэ ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы эрэйиллэр. Эһиги киниэхэ, итирбитин кэннэ хайдах сыһыаннаһаргытыттан тутулуктанан, кини салгыы олоҕор эрэйэ суох кыайан көннөрүллүбэт уларыйыылар киирэн хаалыахтарын сөп.

Итирбит киһи өйө-санаата уларыйарын кырдьаҕас эбэ Лөкүө билэр буолан: «Итирбит киһини кытта аахсыбат баҕайы, хата киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрдэххэ ордук буолааччы», - диэн үөрэтэрэ оруннаах эбит. Киһи быһаччы быһаарар өйүнэн, ол аата ийэ кутунан салалла сылдьар кэмигэр бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр үчүгэй буоларын иһин ордук кыһаллар. Бэйэтигэр үчүгэй буолуута кинини уоскутар быһыыга киирсэр.

Айылҕаттан айыллыбытын быһыытынан киһи быһаччы быһаарар өйө-санаата киһини бэйэтин харыстыырга аналлаах. Өй-санаа үөрэҕин маннык быһаарыыта арыгы испит дьон оҥорор дьыалаларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэт. Араас ыарахан буруйдары дьон итирик кэмнэригэр оҥороллоро биллэр. Киһи итирэн «Өйө көтөн» сырыттаҕына быһаччы быһаарар өйө-санаата урукку мунньуллубут саппаастарынан туһанан салайтарар буолан, урут хаһан эрэ буолан ааспыт түгэннэргэ маарынныыр быһыылартан өйдөөн кэлэн, алҕаһаан, сыыһа туттан, атыннык оҥорон кэбиһиэн эмиэ сөп. Элбэхтэ итирээччилэр, итирик сылдьан араас буруйу оҥортууллара ордук элбэх буолар.

Рон Хаббард үөрэппит толкуйдуур өйө-санаата сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн салгын кут өйүгэр-санаатыгар, онтон быһаччы быһаарар өйө-санаата сахалар ийэ уонна буор кут диэн өй-санаа мунньустар куттарыгар сөп түбэһэр. Сахалар ийэ кут диэн өйдөбүллэрэ, өйдөрө-санаалара киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын хонтуруоллуу сылдьарын уонна оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ быһаарыллар.

Алҕас итирэн хаалбыт эдэр киһиэхэ ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы кини салгыы олоҕо киһилии суолунан барарыгар олус улахан оруоллаах. Киһи мэйиитин оҥоһуутун бу курдук уратыларын хас биирдии төрөппүт билэр буолуута уонна бэйэтин олоҕор, оҕолорун иитиигэ туһаныыта, эдэр үүнэн иһэр көлүөнэлэр чэбдик өйдөөх-санаалаах буолууларыгар тиэрдиэн сөп. (2,16).

Туһаныллыбыт литература

1. Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здоровья: Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред. М.И.Никитина.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп (совместное издание). 1993.- 576 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №251. 30.04.2015.