Арҕаа Сибиир

Арҕаа Сибиир — Азия хоту өттүгэр сытар киэҥ сир. Ураалтан илин диэки Хотугу Муустаах уонна Чуумпу акыйааннар тардыыларын араарар сүрүн дьирбиигэ тиийэ тыһыынчанан биэрэстэлээх сири өрдөөҕүттэн Сибиир диэн ааттанааччы территория сабардыыр. Сирин-уотун иэнэ 2 451,1 тыһ. км². Ити территория Арҕаа уонна Илин Сибииргэ араарыллар. Арҕаа Сибиир Ураалтан илин Енисей өрүскэ диэри сытар намтал. Бу сир саарын саамай улахан дэхси сирдэриттэн биирдэстэрэ.

Рельебэ, геологическай тутула, хостонор баайа

Арҕаа Сибиир дэхси сирин ньуурун абсолютнай үрдүгэ кыра уонна рельебэ Илин Европа дэхси сирин рельебинээҕэр быдан хаптаҕай. Арҕаа Сибиир дэхси сирин ордук намыһах учаастактара (50-150 м) киин уонна хоту чаастарыгар бааллар. Дэхси сир орто чааһын хаптаҕай ньууругар Ураалтан Енисейгэ тиийэ Сибиир хордоҕойдоро диэн ааттанар үрдэллэр тарҕаммыттар. Арҕаа, илин уонна соҕуруу намыһах үрдэллэр таргаммыттар (200—250 м). Дэхси сир ньуура бүлүүһэҕэ маарынныыр быһыылаах уонна Хотугу Муустаах акыйаан диэки кыра иҥнэри. Арҕаа Сибиир дэхси сирин хаптаҕай ньуура намтал геологическай устуоруйатын уратыларыттан сибээстээх. Манна үрдүк хайалары үөскэппит герцинскэй иҥээһиннэнии бүппүтүн кэннэ сир хаҕын хамсааһына тохтообута. Итинтэн антах герцинскэй хайалар систиэмэлэрэ үлтүрүйэн, Арҕаа Сибиир билиитэтин олбоҕун үөскэппиттэрэ. Тэҥнэммит уонна хотостубут ньууру былыргы муоралар саппыттара. Олорго юрскай, меловой, палеогеновай систиэмэлэр сөҥүү боруодаларын араҥалара дьапталлыбыттар. Дьапталҕалар, олбох ньуурун бүрүйэн, сытыары сыталлар. Неоген периодун саҕаланыытыгар муора чугуйан, түгэҕэ бүтүннүү дэхси сир буола кубулуйбут. Четвертичнэй приодка дэхси сир хоту өттө мууһунан бүрүллүбүт, онон ледник ирбит уута Хотугу Муустаах акыйааҥҥа киирэрэ мэһэйдэммит, сорох ардыгар букатын да тохтообут. Ол иһин ледник дэхси сир ньууругар киэҥник халыйбыт. Четвертичнэй мууһуруу ирбитин кэнниттэн дэхси сир эмиэ кураанах буолбут. Арҕаа Сибииргэ Обь өрүс орто уонна аллараа сүүрүгүнэн ньиэптээх, гаастаах балачча киэҥ иэннэр Самотлорга, Сургуукка, Игримҥэ, ону тэҥэ Конда, Таас үрэхтэр тардыыларыгар булуллубуттара. Арҕаа Сибиир дэхси сирин кытыыларынан рудалаах хостонор баай саппааһа эмиэ улахан. Дэхси сир соҕуруу өттүн сүүрдүбэт күөллэригэр минеральнай туустар: мирабилит, аһылык тууһа, хлористай магний, суода — мунньуллубуттар. Дэхси сиргэ торфа саппааһа сүҥкэн элбэх. Дэхси сир анныгар өссө биир күндү хостонор баай — сир аннынааҕы итии «муората» баар.

Өрүстэрэ

Арҕаа Сибиир дэхси сирин үрдэ дэлэгэй уулаах. Бу сиринэн устар өрүстэр үгүстэрэ Обь систиэмэтигэр киирэллэр, ол эрээри хот өттүгэр өрүстэр Карскай муораҕа быһаччы түһэллэр (Надым, Пур, Таас). Илин диэки дэхси сир синньигэс балаһата Енисей тардыытыгар киирэр. Арҕаа Сибиир өрүстэригэр муус хотуттан тоҥор, оттон муус барыыта соҕуруу эрдэ, хоту хойут буолар. Иртыш — бу элбэх уулаах, орто уонна алаараа сүүрүгүнэн дэхси сир өрүһэ.