Аҕа
Аҕа диэн саха омук төрүт тыла. Сахалартан арахсан саҥалыы үөскээбит элбэх атын омуктар бары кэриэтэ билигин да туһана сылдьалларыттан киэҥник тарҕаммыт тылга киирсэр.
Оҕо аҕатын аҕа диэн ааттыырыттан, итинник ыҥырарыттан саха буолуу саҕаланар. Аҕа диэн тыл оҕо үлэҕэ үөрэниитигэр улахан туһалаах дьайыытынан аҕа саастааҕы уонна элбэх уопуттааҕы, билиилээҕи биллэрэрэ, ыйан биэрэрэ буолар. Аҕа саастаах киһи туохха барытыгар уопута элбэҕинэн оҕоҕо ситиһэ сатыыр, үтүктэр баҕа санааны үөскэтэринэн оҕо бэйэтэ үөрэҕи, билиини ситиһэ сатыыр кыаҕа, бу тылтан үрдүүр.
Аҕаны аҕа диэн ааттааһын, ыҥырыы ытыктыыры биллэрэр, кини олоххо уопута, билиитэ элбэҕин билинии буоларынан оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ ордук туһалаах дьайыылаах. Үлэ төһө да ыараханын иһин оҕо аҕатын үтүктэн, батыһан үөрэнэр, ол ыараханы кыайар күүһэ улаатар. Үлэ ыараханыттан, оҥорорго эрэйдээҕиттэн уонна уһуннук оҥорулларыттан оҕо тулуура, туттунар күүһэ улаатарын аҕа үөрэҕэ хааччыйар.
Аҕа диэн ааттанар киһи бэйэтэ элбэх уопуттааҕын билинэрэ, итэҕэйэрэ барыга бары эппиэтинэһэ улаатарын үөскэтэрэ оҕону үлэҕэ үөрэтэр күүһэ биллэрдик эбиллэрин таһынан, ыалы тугунан барытынан хааччыйыыга, олоххо тирээн кэлэр ыараханнартан харыстааһыҥҥа ылар оруолун үрдэтэр.
Аҕа диэн тыл хас да сүрүн суолтатынан туттуллар:
1. Төрөппүт аҕа. Оҕону төрөппүт эр киһи аҕа диэн ааттанар.
2. Ииппит аҕа. Иитии, үөрэтии оҕо өйө-санаата сайдыытыгар тутаах оруолу ыларын, бу этии биллэрэр.
3. Киһиттэн бэйэтиттэн аҕа саастаах, олоххо элбэх уопуттаах, билиилээх киһи аҕа диэн ааттанар. Тыл бу суолтата оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ордук улахан туһалаах оруолу ылар.
4. Аҕа ууһа. Биир сайдыылаах буор куттаах төрүт киһи үөскэппит аҕатын ууһа.
5. Аҕа баһылык, аҕа тойон диэн аҕа ууһун үөскэппит киһи, үлэни тэрийээччи, салайааччы ааттанар.
Аҕа диэн тыл төрөппүт аҕа диэн суолтатынан үгүстүк туттуллар. Төрөппүт аҕа этин-сиинин тэҥэ, буор кута оҕотугар, сиэннэригэр бэриллэн иһэллэрэ хаан аймахтары үөскэтэр. Бу бэриллиилэр удьуордааһын уонна утумнааһын диэн икки өрүттэнэн ааттаналлар. Ол иһин аҕа этэ-сиинэ уонна өйө-санаата оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэриттэн бэйэтин үчүгэй өрүттэрин элбэтэ, куруук дьарыктыы сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ, ыал буолууга эр киһини, күтүөтү аналлаах үгэстэри туһанан таба талан ылыы туттуллар.
Эр киһи буор кута дьахтар киэнинээҕэр сайдыылаах буолара үйэтин тухары элбэхтик үлэлиириттэн, хамсыырыттан тутулуктанар. Ол иһин оҕо буор кутун быһаарыыга эр киһи ылар оруола улаатан тахсар.
Оҕону иитии уонна үөрэтии улахан суолталаахтар. Ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла оҕо ийэ кута сайдан, үгэстэрэ үөскээн бараллар. Бу кэмҥэ оҕоҕо ийэтэ үчүгэй үгэстэри иҥэрэн, иитэн биэрэр кыаҕа улаатар. Ол иһин, бу өй-санаа мунньуллар кэмэ оҕо ийэ кутун иитии диэн ааттанар.
Оҕо улаатан 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута сайдан барар. Салгын кут үөрэтиллэр, ол аата үөрэҕи ылынан билиигэ кубулутан умнубат буолан иһэриттэн салгын кута үөскүүр. Оҕо сарсын тугу оҥорорун умнубат буолуута үөскээтэҕинэ бэйэтин билинэр кэмэ саҕаланарыттан салгын кута сайдан барар.
Элбэх оҕолордоох, уолаттардаах аҕа үгүс сиэннэрин ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ уонна салайдаҕына аҕа ууһун тэрийэр кыахтанар. Аҕа ууһун аҕа баһылык, аҕа тойон салайар. Оҕолорун, сиэннэрин олоххо туһалаах үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыаҕын туһанар кэмэ кэлэр.
Аҕа ууһун үөскэппит уонна табыллан салайар киһи оҕолоро, сиэннэрэ элбээтэхтэринэ тойон диэн ааттанары ситиһэр кыахтанар. Былыргы кэмнэргэ аҕа ууһун сэриитин аҕа тойон дьаһайара биллэр. Ону тэҥэ, кийиит кыыс аҕа ууһун баһылыгын тойонум диэн ааттыыра билигин да иҥэн сылдьар.
Оҕону иитии, үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэрин улаатан истэҕинэ уларыйан биэрэрэ биллэрэр:
1. Аҕа ууһун баһылыга оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин кытта иитиитигэр, үөрэтиитигэр кыттыһыыта биир киһи салайар былааһын үөскэтэр уонна тоталитарнай салайыыга сөп түбэһэр.
2. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһэн саҥа ыалы тэрийиитэ уонна төрөппүттэриттэн туспа барыыта салайар былаас уларыйан демократия үөрэҕин тутуһууга тиийэрин биллэрэр.
Оҕону иитии, үөрэтии бу курдук уларыйан биэрэрин сахалар олохторугар тутуһа сылдьаллар. Оҕо ийэ кутун иитиини төрөппүт салайыытынан ыытан баран, улаатан истэҕинэ бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанан киһи буолууну баһылыырын ситиһэллэр.
Аҕа ууһун сайдыытыгар үлэни сатабыллаахтык оҥорууга тириэрдэр буор кут сайдыылааҕа улахан туһалаах. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин тутуһууга аҕа ууһа ылар оруола улаатар. Аҕа баһылык кийиити эбэтэр күтүөтү таба талан ылыыга бэйэтин олоҕун улахан уопутун туһанарынан сөптөөх быһаарыыны ылынар кыахтанар.
Үлэни оҥорууга буор кут ылар оруола олус улахан. Быччыҥнары төһө элбэхтик хамсатыллар даҕаны, киһи буор кута сайдан, хамсаныылар тупсан уонна түргэтээн иһэллэрэ ситиһиллэр. Имигэс, сыыдам хамсаныылар диэн киһи буор кута талааннаах диэҥҥэ тиийбитин биллэрэр суолталаахтар.
Эр киһи буор кута үйэтин тухары сайдан, тупсан иһэр. Ыал буолууга сайдыылаах эр киһини таба талан ылыыны аналлаах үгэстэр хааччыйаллар. Сахалар ол үгэстэри тутуһа сылдьалларыттан эр дьон сайдан, буор куттара тупсан иһэрин ситиһэллэр.
Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутун кэнниттэн күүстээх тустууктар билигин даҕаны сахалартан бааллара, аймахтар буор куттарын сайдыыта өссө да салҕанан баран иһэрин биллэрэр.
Ыал буолуу былыргы үгэһин, кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ барарын кытаанахтык тутуһар мусульманнар эр дьонноро сайдан, тупсан иһэллэрэ Россия тустуутун баһылаан сылдьалларынан быһаарыллар. Тустуу диэн күрэхтэһии эр киһи күүһүн, кыаҕын быһаарыыга улахан суолтаны ылар. Күүстээх тустууктара суох буолбут нууччалар мөлтөөн, эстэн эрэр омукка киирсэллэр.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар, буолан баран кыайыылаах, ол аата атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрэ буоллаҕына табыллар. Үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буор куттаах үлэһиттэр кыайа-хото үлэлээннэр омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аҕа оруола олус улахан. Бу суолтаҕа аҕа диэн тыл үһүс быһаарыыта ордук табыллар. Ол курдук, оҕо улахан, олоххо уонна үлэҕэ элбэх уопуттаах киһини үтүктэр, батыһар күүһэ аһара улаханыттан хаһан баҕарар аҕа киһини үтүктэрэ ордук күүстээх. Уол оҕолор бэйэлэрин лаппа баһыйар, элбэх уопуттаах киһини холобур оҥостон үтүктэллэрэ элбэҕин уонна туһалааҕын үлэҕэ үөрэтиигэ туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Эр киһи элбэхтик үлэлиириттэн тулуура, туттунар күүһэ улаатар. Үлэ табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн, биир үлэни хос-хос хатылаан оҥоруу ирдэнэриттэн киһиттэн элбэх тулууру уонна туттунар күүһү эрэйэр. Үлэни үлэлээһин уонна түмүгэр тириэрдии киһи тулуурун уонна өһөс санаатын улаатыннаран иһэр.
Аҕа оҕону тулуурдаах буолууга иитэр, үөрэтэр аналлаах. Сахалар оҕо сэттэ сааһыттан тулуура улаатан, биллэн барарын бэлиэтииллэр уонна “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһан оҕону тулуурдаах буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Олус былыргы кэмнэргэ, сэттэ сааһын кэнниттэн оҕоҕо улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэрэ. Оҕону куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сырыттахха улахан киһи өйө-санаата букатын да киирбэккэ, муомуран хаалыан сөп. Нууччаларга “Иванушка-дурачок” буолбута кыччатар аатын дьайыытыттан улахан тутулуктаах.
Күүстээх, кыахтаах эр киһини талан ылыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун туһанан икки сүрүн тутулуктар үөскүүллэр:
1. Эр киһи этин-сиинин туругун быһаарыы.
2. Өйө-санаата сайдыыта, үөрэҕи ылыныыта эмиэ быһаарыллар.
Бу икки өрүттэри тэҥнии тутан, икки ардыларынан соҕус түбэһэр быһаарыыны ылыныы дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол иһин аймахтары, төрүттэри үөрэтии, төрүччү үөрэҕин туһаныы талан ылыыга таба быһаарыыны булар кыаҕы биэрэр.
Күүстээх, кыахтаах эт-сиин ууһуур кыаҕа элбэҕиттэн үгүстүк оҕолонуон сөп уонна сайдыылаах буор кута хаан аймахтарыгар тарҕанан үлэни кыайааччылар элбииллэрэ ситиһиллэр.
Элбэх оҕолордоох аҕа өссө элбэх сиэннэннэҕинэ уонна аймахтара элбээтэхтэринэ бэйэтэ үөскэппит аҕатын ууһун баһылыга, тойоно буолар кыахтанар. “Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун” диэн этиини таба туһанан аҕа ууһун үөскэтиини элбэх уол оҕолору төрөтөн уонна үлэҕэ үөрэтэн ситиһиэххэ сөбүн туһаныы эрэйиллэр.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ. Ол иһин урукку олох туһалаах да үгэстэрин суох оҥортообуттара. Аҕа диэн былыргы ааты “папа” диэн куһаҕан дьайыылаах дорҕоонноох тылынан солбуйа сатаабыттарын, ол былаас ордубут тобохторо билигин да салҕаан иһэллэриттэн уларытыы өссө да кыалла илик.
Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин бырахпыттарыттан “па” диэн дорҕоон киһиэхэ куһаҕан дьайыытын аахсыбаттар. “Па” диэн сахалар саамай сирэр, сиргэнэр дорҕоонноро. Бу дорҕоон куһаҕан дьайыытыттан оҕо аҕатын аанньа ахтыбат, өссө сирэр буолара олохсуйан ыаллар олохторо табыллыбата элбээн иһэр.
Нуучча тылыгар “па” дорҕоонтон “пакость” диэн куһаҕан тыл үөскээн тахсар. Дорҕоон хос хатыланнаҕына дьайыыта өссө күүһүрэр. “Па-па” диэн куһаҕан дорҕоонноох тылы туттубат буолуу сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
“Па-па” диэн ааттанар эр киһи санаата түһэр, туохха да кыһанара уурайар, үлэни кыайара мөлтүүр. Эр дьону маннык түһэрэн, намтатан ааттааһыны бэрт былдьаһар, сэбиэскэй былаас кэмигэр көҥүллэринэн барбыт дьахталлар оҕолорунан оҥотторо сылдьаллар. Бу куһаҕан быһыы тохтоотоҕуна эрэ саха омук сайдара ситиһиллэр кыахтанар.
Тыа ыалыгар уот барыыта улахан содулу үөскэтэр, ол иһин сэрэхтээх буолуу улаатара эрэйиллэр. Аҕа диэн ааттаах, улахан эппиэтинэстээх киһи баар буоллаҕына уоттан харыстаныы үлэлэрин толоро сылдьыыны олоххо киллэрии табыллыа этэ.
Аҕа аата-суола үрдээһинэ эр дьон санаалара күүһүрэрин тэҥэ, эппиэтинэстэрин улаатыннаран, аймахтар уонна омук сайдан иһиитин үөскэтэр кыахтаналлар.
Аҕа, эр дьон омук сайдан иһиитин быһаарар оруоллара олус улаханын таба өйдөөһүн, аҕалары күүһүрдүү эрэйиллэр. (1,15).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.