Аҕа ууһун сайдыыта
Аҕа ууһун күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах эр киһи үөскэтэн сайыннарар аналлаах. Кыахтаах эр киһи хас оҕону оҥорон төрөтөр кыаҕын ааҕан билии кыаллыбат. Дьоҥҥо биллэринэн элбэх курдук. Эр киһи оҕо төрөтөр кыаҕа үйэтин тухары баарынан уонна сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, буор кута өссө сайдан иһэриттэн төрөтөр оҕото өссө тупсан биэрэрэ биллэр.
“Сааһырбыт киһи оҕото өйдөөх буолар” диэн өс хоһооно киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдан, тулуура күүһүрэн иһэрин биллэрэрэ уонна бу күүһүрбүт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрэ ордук улахан суолталаах. Бу өс хоһоонун саха күүстээх, кыахтаах эр дьоно туһанар кэмнэрэ тиийэн кэллэ. Дьахталлар ахсааннара элбээһинэ күүстээх, кыахтаах эр киһи хас да кэргэннээх буоларыгар сөбүлэһиини үөскэтэр кэмэ кэллэ.
Саха тылыгар аҕа ууһун үөскээһинэ уонна тэнийэн тарҕаныыта этиллэн сылдьар. Уус диэн тыл биир үлэни кыайар-хотор, сатабыллаахтык үлэлиир, элбэх туһалааҕы оҥорор сайдыылаах буор куттаах киһини быһаарар.
Биир сайдыылаах буор куттаах эр киһиттэн аҕа ууһа үөскээн тарҕанар. Аҕа ууһа диэн биир күүстээх, кыахтаах үлэһит эр киһиттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыт хаан аймахтар ааттаналлар. Аҕа ууһун дьоно биир буор куттаах буолан төрүүллэрэ өйдөрө-санаалара түмүллэн биир санааланыыны ситиһэр кыахтара улаатарын биллэрэр.
Улуус диэн тыл улуу уус диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Аҕа ууһа сайдан, тэнийэн, киэҥник тарҕанан, элбэх сирдэри баһылаан улуу ууһу үөскэтэрин улуус диэн тыл быһааран биэрэр.
Улуус диэн тылы туттан, сурукка киллэрэн туһаммыт биллэр киһинэн аатырбыт Чыҥыс Хаан буолар. Кини баһылаабыт сирдэрин 4 уолугар түҥэтэн 4 улууһу үөскэппитэ сайдыыны ситиспиттэрэ.
Сахаларга элбэх биллэр төрүттээх былыргы улуустар бааллар. Биир хаан аймахтар ыал буолан холбоһуулара көҥүллэммэтинэн туспа хааннаах аймахтары, атын улуустары кытта ыалы тэрийэллэрэ. Баайдар бары кэриэтэ атын улуустартан ойох ылаллара эбэтэр кыыстарын эргэ биэрэллэрэ хаан аймахтара сайдан иһэллэрин ситиһиигэ сыалланара.
Аҕа ууһун биир күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар, сатыыр киһи үөскэтэр. Аҕа ууһун үөскээһинин туһунан ахтыы кэпсээнтэн билии ордук тиийимтиэ:
- Номох быһыытынан, биир олус кыра уҥуохтаах Чооруос диэн ааттаах киһи Тааттаҕа Танда диэкиттэн үлэлии кэлбитэ үһү. Былыр күүстээх-уохтаах дьон сири-сибиири кэрийэ сылдьан, дьоҥҥо от- оттоон, мас-мастаан, тирии имитэн, ону-маны уһанан биэрэллэр эбит. Биһиги төрүппүт Таатта сиригэр оннук кэлээхтээбит. Таатта ыала Чооруоһу майгытын иһин олус сөбүлээн, көнөтүн иһин дэлби биһирээн, оҕолорун курдук таптаан бэйэлэригэр күтүөт оҥостон илдьэ хаалаллар.
Дьэ ити Чооруостан Заболоцкайдар диэн аҕа ууһа тэнийэн барар. Мин эһэм аах бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр. Өрүүнэ диэн балта соҕотох кыыс оҕоломмут. Онтон бу кыыстан 12 оҕо кэлбит. Ол оҕолоро улаатан ууһаан, Таатта улууһунан тарҕанан барбыттар. Эһэм бииргэ төрөөбүттэрин сыдьааннарын кытары барыбытын Чооруостар диэн ааттыыллара. (1,69).
Сахалар киһи дьылҕатын туһунан билиилэрин Р.И.Бравина маннык суруйан бэлиэтээбит:
- Киһи дьылҕата кини оҕо буолан хайдах-туох оҥоһуллубутунан быһыллар. Киһи оҥоһуутун үөһээ айыылар кини удьуорун-хаанын, түөлбэтин сирин-уотун үөрэтэн-ырытан баран таҥаллар. Ойууннар-удаҕаттар оҕо төрүөн инниттэн оҥоһуутун эрдэттэн сылыктаан билэллэрэ үһү. (2,74).
Мин быһаарарбынан оҕо төрөппүттэриттэн этин-сиинин удьуордаан уонна өйүн-санаатын, буор кутун утумнаан төрүүр. Уол оҕо аҕа ууһун үөскэтэр, тэрийэр кыаҕын төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр буор кута салайан олоххо киллэрэр. Бу буор кут диэн өйдөбүлгэ киһи бары атын үөрүйэхтэрэ барылара холбуу киирсэ сылдьаллар.
Аҕа ууһун тэрийии диэн улахан салайааччы таһымыгар тиийэ сайдыы буолар. Ол иһин киһи ычатыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Ыча диэн оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өй-санаа, майгы үчүгэй үөрүйэхтэрэ ааттаналлар.
Аҕа ууһун тэрийэр кыахтаах эр киһи үлэни-хамнаһы табан, сатаан тэрийэрин тэҥэ, киэҥ ычалаах буолара ирдэнэр. Ол иһин сахалар киһи көрсүө, сэмэй майгылааҕын сөбүлүүллэр. Көрсүө, сэмэй майгылаах үлэһит киһи ыалы тэрийиигэ барыстарын кылгастык ырытыахпыт:
1. Көрсүө, сэмэй киһи тиэтэйбэт, ыксаабат, ол иһин оҥорор быһыылара барылара сыыһа-халты буолан хаалбакка табыллан, сатанан тахсалларын ситиһэр.
2. Тулуура улахан буолан ыал олоҕун ыараханнарын тулуйан уһун олоҕу ситиһэллэригэр тириэрдэрин тэҥэ, үлэни кыайарыттан ыалы барынан-бары хааччыйар кыахтанар.
3. Майгына сымнаҕаһыттан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ таба суолу тутуһан бэйэтин үтүгүннэрэриттэн оҕолоро сайдыыны, тупсууну бэйэлэрэ ситиһэллэригэр тириэрдэр.
Аймахтары көрсүө, сэмэй буолуу сайыннарарын тэҥэ, ахсааннарын элбэтэр. Киһи бэйэтин үйэтигэр көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэһит аймахтар сайдан, ахсааннара элбээн иһэрин билэр кыахтанар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи эккирэппэккэ дэриэбинэҕэ хаалбыт үлэһиттэр ахсааннара биллэрдик элбээбиттэрэ бэлиэтэнэр.
Биир аҕа ууһун дьоно бары биир буор куттаах буолан төрүүллэр. Сайдыылаах буор куттаах аҕа ууһун баһылыга бары кэлэр көлүөнэлэригэр буор кутун биэрэн иһэриттэн үлэни тупсаран сайдыыны ситиһэр кыахтара улаатара салҕанан иһэр.
Аҕа ууһа үөскээн сайдан иһэрин холобурун суруйуулартан булуохха сөп. С.А.Слепцов сир ылан, дьиэ-уот туттан, кэргэнин кытары саха ынаҕын иитэн хаһаайыстыбаны тэрийиитэ аҕа ууһун үөскэтии холобура буолар. (3,29).
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Киһи эти-сиинин эрчийэн, хамсаныылары оҥорорун тупсаран, сайыннаран иһэриттэн буор кута үөскүүрэ үлэни сатабыллаахтык оҥорууга тириэрдэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ оҕолор буор куттарын сайыннаран сайдыыны, тупсууну ситиһэллэрин түргэтэтэн, тулуурдарын улаатыннаран улахан туһаны оҥороро салҕанара ситиһиллэр.
Күүстээх, кыахтаах уонна сайдыылаах буор куттаах эр дьон аҕа уустарын үөскэтэн, тэнитэн, үлэни сайыннаран истэхтэринэ саха омук сайдар кыаҕа салҕанан иһэр кыахтанар. (4,39).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. “Чолбон” сурунаал. Кулун тутар / 2022.
2. Бравина Р.И. Киһи уонна Дьылҕа. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 160 с.
3. “Саха сирэ” хаһыат. 2022 с. Алтынньы 6 күнэ.
4. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.