Аһааһын икки өрүтэ
Айылҕаҕа туох барыта икки өттүлэриттэн тутулуктаахтык сайдаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Киһи аһылыгы аһыыра икки өрүттэнэн тахсара саха тылынан этиллэр:
1. Сиир. Айылҕаттан ылан сиэһин.
2. Аһыыр. Анаан бэлэмнэммит аһы аһааһын.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Сиэһин диэн аһааһын олус былыргы көрүҥэ буолар. Киһи былыргы дьыллар мындааларыгар тыаҕа соҕотоҕун сылдьар эрдэҕинэ туох сиэниэххэ айылааҕы булбутун барытын сонно сиэн кэбиһэриттэн үөскээбит олус былыргы тыл буолар.
Билигин даҕаны тугу айылҕаттан ылбыппытын сиэн кэбиһэрбит өссө да хаала илик. Отоннору, араас үүнээйилэри үргүү сылдьан кыралаан сии сылдьыахха сөп.
2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытын, тупсубутун бэлиэтээн ас диэн тыл туттуллар буолбут. Аһыыр аһылыктарын эрдэттэн бэлэмнээн туһаналлара аһааһын диэн тылы үөскэппит. Сайдыы киирэн эти уокка үтэн буһарартан ас диэн тыл үөскээн сиир диэн тыл иккис өрүтэ буолан дьон туһанар буолбуттар.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ араас аһылыктары буһаран, хайаан эрдэттэн бэлэмнээн иһэллэрэ эбиллэн иһэр. Араас астары булкуйан, саҥаны айыыны оҥорон саҥа, ураты астары бэлэмнээн дьону аһаталлар. Аһы бэлэмнээһин, булкуйуу судургу соҕуһунан, оҥорорго дөбөҥүнэн дьон саҥаны айыыны элбэхтик оҥоро, араас астары бэлэмнии сатыылларын үөскэтэр.
Араас астары боруобалаан иһии киһи солумсах буоларыттан ордук улаатар. Солумсах буолуу аһара бардаҕына киһи быһыытыгар сөп түбэспэт уларыйыылар үөскээн тахсаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн саҥа, сахаларга суох тылы булан солбуйа сатаан онно-манна суруйаллара элбээн сылдьар. Бу сахалыы өйү-санааны билбэт, атеист буолан хаалбыт дьоҥҥо солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы суох оҥорон кэбиһэннэр аһара солуну билэ сатааннар бары солумсахтара улаатта.
Аһылыгы бэлэмнээһиҥҥэ дьон араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон ол-бу аһылыктары амтаннарыттан талан холбуу булкуйан туһана сатыыллар. Тус-туспа көрүҥнээх аһылыктары маннык холбуу булкуйан кэбиһии киһи куртаҕа соччо үчүгэйдик буһарбатын үөскэтэрин үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.
Сахалар киһи куртаҕа аһы буһарар кыаҕын таба сыаналаан араас элбэх аһылыктары холбуу булкуйан сиэһин туһата аҕыйаҕын арыйан олохторугар туһаналларын аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэҕи туһана сылдьаллара биллэрэр.
Олус улахан тымныыны тулуйарга киһи сыалаах, арыылаах аһы аһыыра эрэйиллэр. Тымныы дойдуга олорор дьон эти, сыаны элбэҕи сиэтэхтэринэ тымныыны тулуйаллара улаатарын билэллэр. Уһун тымныылаах уонна куйаас сайыннаах дойдуга аҥардастыы биир ас көрүҥүн аһыы сылдьыы киһи этигэр-сиинигэр киртийиини үөскэтэр. Кэмиттэн кэмигэр киһи аһыыр аһылыгын уларытан этин-сиинин ыраастыы сылдьара эрэйиллэр.
Аһы аһааһын икки өрүттээҕин сыл устата туһаныы холобурунан эти сиэһин уратыта буолар. Кыһыҥҥы кэмҥэ элбэх эти, сыаны сиэн араас кирдэри мунньуммут киһи сайын устата эти сиэбэккэ сылдьан этин-сиинин ыраастанарын сахалар тутуһа сылдьаллар. Бу уһун үйэлээх билиилэрэ сайыҥҥы кэмҥэ эти хара диэн түһэрэн, намтатан ааттыылларыттан уонна биирдэ эмэтэ сииллэриттэн биллэр.
Сайыҥҥы сылаас кэмҥэ балыгы уонна үрүҥ аһы элбэхтик аһыыллар. Бу кэмҥэ эти сиэбэккэ сырыттахха кыһын устата мунньуллубут кирдэри, сыалары көҕүрэтэн ыраастаныы ситиһиллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар сүөһүлэрин улаатыннара сатааннар сайын эти сиэбэттэрэ уһун үйэни ситиһэллэригэр тириэрдэрин сурукка киллэрбиттэрэ дакаастабылынан буолар.
Ол былыргы кэмнэргэ сахалар аһылык уларыйан биэрэрин күн аайы туһаналларын аһааһын икки өрүтэ баара биллэрэр:
1. Дьоро киэһэ.
2. Ньыха киэһэ.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Эт, балык астары тото сиэһин киэһэтэ дьоро киэһэ диэн ааттанар уонна дьон аһылыктарын саппааһа төһө элбэҕиттэн тутулуктанан күнү көтө-көтө кэлэрэ биллэр. Бу аһылыкка эти, балыгы атын аһылыктары кытта булкуйбакка эрэ тотуохха диэри сииллэр.
Ас биир көрүҥэ куртахха үчүгэйдик буһан иҥэмтэтэ элбиирин туһаныыны аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэх олоххо киллэрэн туттулла сылдьар. Биһиги кыра эрдэхпитинэ Лөкүө эбэбит элбэх куурусса сымыытын хас да хонукка мунньан баран биир аһылыкка тото сиэтэрэ уонна туһата элбиир диэн быһаарара.
2. Араас суол хааһылары, бурдук астары аһааһын киэһэтэ ньыха киэһэ диэн ааттанар. Эт, балык астар аҕыйах буоллахтарына куруук кэриэтэ ньыха киэһэлэр буолар эбиттэр.
Сахалар аһылыктарын үөрэҕинэн араас көрүҥнээх аһылыктары бэйэ-бэйэлэрин кытта булкуйбакка эрэ биир аһылыкка аһааһын туһалааҕа дакаастанар. Биир аһылыкка биир көрүҥнээх аһылыгы аһаатахха куртахха үчүгэйдик буһан элбэх эньиэргийэни биэрэрэ быһаарыллар. Киһи куртаҕа тус-туспа аһылыктары буһарарыгар атын-атын ферменнэри туһанар эбит. Аһара хааһыланан, үлтү булкуллан хаалбыт аһылык ситэтэ суох буһан баран туһата суох таһаарыллара быһаарыллар. (1,27).
Эти, балыгы уонна араас хааһылары, бурдук аһылыктары кытта холбуу булкуйан биир аһылыкка сиэһин куртахха иҥэмтэлээхтик буһалларын суох оҥорорун иһин, тус-туспа сиэннэхтэринэ туһалара улаатар. Доруоһалаах килиэп бэйэтэ туспа аһылык буолар. Бурдук, хааһы аһылыктар арыылаах сиэнэллэрэ буһарыгар ордук табылларын “Арыылаах алаадьы” диэн этии биллэрэр.
Уһун үйэлээх дьон аһыыр аһылыктара боростуой уонна аҕыйах көрүҥнээх эбиттэрин билэр дьон кэпсииллэр. Киһи биир көрүҥнээх аһылыгы аһыы сылдьара иҥэмтэтин улаатыннаран ордук туһалаах буоларын туһана сылдьыахха сөп.
Аһааһын икки өрүттэрин туһана сылдьыы хаһан да уларыйбат уонна эбиллии өттүгэр аһара баран хаалбаттарын өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр. (2,80).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.