Аһылык икки өрүтэ

Аһылык икки өрүтэ диэн киһи аһыыр аһылыга төһө туһалаахтарынан көрөн икки тус-туспа бөлөхтөргө арахсарын биллэрэр.

Сир саара төгүрүгүттэн уонна тохтообокко бэйэтин сүнньүгэр эргийэриттэн дьон олорор сирдэрэ тымныы уонна итии диэннэргэ эмиэ арахсаллар. Итии уонна тымныы сирдэргэ дьон аһылыктара уратыланалларын медицинэ науката үөрэтэн дьоҥҥо тириэрдэр. Ол курдук тымныы сир олохтоохторугар кыһын тоҥон хаалбаттарын туһугар элбэх арыылаах, сыалаах астар туһалаахтар, онтон итии дойдулар олохтоохторугар от-мас аһылыктар толору сөп түбэһэллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи олоҕун хайа кэмигэр ханнык аһылыгы сиирэ ордугун быһааран биэриигэ эмиэ табыллар. Киһи олоҕун устата туох аһылыгы аһыыра уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕин аһылык икки улахан бөлөххө арахсара быһаарар.

Дьон аһыыр аһылыктара икки улахан бөлөххө маннык арахсаллар:

1. Эти уонна тыынар-тыыннаахтар оҥорор аһылыктарын сиэһин.

2. Аһылыкка наар үүнээйи астары туһаныы.

Бу икки өрүттэри эр-биир ыламмыт ырытыахпыт:

1. Оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар элбэх белоктаах аһылыктар ордук сөп түбэһэллэр. Ол иһин эт, балык, үүт аһылыктар оҕо аһылыгын баһыйар өттүн ылаллар.

Илиитинэн күүскэ үлэлиир киһиэхэ эт аһылык сөп түбэһэр. Тымныыны тулуйарга сыа, арыы ордук туһалааҕын саха дьоно билэллэр. Кинилэр кыһыҥҥы кэмҥэ идэһэлэрин өлөрөн эмис эт аһылыгы элбэхтик аһыыллар. Эккэ В12 диэн атын аһылыкка суох ураты битэмиин баара туһата улахан.

Эти элбэҕи сиэтэххэ киһи иһигэр токсин үөскээн суон оһоҕоско рак үөскүөн сөп диэн билигин үөрэхтээхтэр этэллэр. Кыһыл эти кэмнээн сиэххэ сөп диэн сүбэлииллэр.

Үрүҥ эт диэн куурусса, куруолук, бочугурас эттэрин ааттыыллар. Бу эт киһиэхэ туһата элбэх. Сибиинньэ этин эмиэ үрүҥ эккэ киллэрэллэр.

Переработкаламмыт эт токсина элбиир. Глутамат натрия диэн эт амтанын тупсарарга анаан туһанар эттиктэрэ киһиэхэ туһаны аҕалбат.

Олус былыргы дьон уҥуохтарын, тиистэрин үөрэтэннэр үүнээйи аһылыктаах вегетарианецтар сайдыы саҥа саҕаланан истэҕинэ эстибиттэрин быһаарбыттар.

2. Киһи сааһыран, аҕыйахтык хамсанар буолан истэҕинэ аһыыр аһылыга эмиэ иҥэмтэтэ уонна кээмэйэ аҕыйаан биэрдэҕинэ эрэ аһара уойан хаалбакка эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын билии уонна туһаныы ирдэнэр. Сааһыран иһэр киһи аһыыр аһылыга эт аһылыктан уларыйан үүнээйи аһылыкка көһөн биэрэрэ эрэйиллэр.

Былыр-былыргыттан сахалар сайын устата эти сиэбэттэр этэ. Кыһын устата элбэх сыаны, арыыны сиэн кэбиспиттэрин тобохторун, холестериннэрин сайын устата эти сиэбэттэриттэн ыраастанан кэбиһэллэрэ. Итини тэҥэ сайыҥҥы кэмҥэ сүөһү күүскэ улаатар, сыаны мунньунар кэмэ. Ол иһин сүөһүнү сайын харыстыыллар, улаатыннара сатыыллар. Сайын халлаан сылаас кэмигэр үүнээйи, балык, бурдук, курупа уонна от-мас, үрүҥ аһылыгы аһаан сылдьаллар, аһылыктарын уларытан доруобуйаларын көннөрөллөр, тупсараллар этэ.

Сахалар нууччалар православнай таҥараларын үөрэҕин ылымматтарын биир тутаах биричиинэтинэн саамай тымныы, киһи тоҥор кэмигэр эт аһылыктан туттунар постары оҥоруулара буолар. Улахан тымныыга сылдьыыны эти, арыыны, сыаны сиэбэккэ эрэ туорааһын аһара ыарахан, кыаллыбат да буолуон сөп.

Киһи сааһыран күүскэ үлэлиирэ аҕыйаан истэҕинэ эти сиирэ эмиэ аҕыйаан иһиэ этэ. Бары уһун үйэлээх кырдьаҕастар эти кэмнээн, аҕыйахтык сииллэрэ биллэр. 

Аһылык сыл устата бу курдук уларыйан биэрэр уратыларын сахалар билэн былыр-былыргыттан олохторугар туһаналлар. Ол курдук кыһын тымныы кэмҥэ элбэх сыалаах, арыылаах астары аһыыллар, эти элбэҕи сииллэр, онтон сайын сылаас кэмҥэ от-мас, үөрэ, балык, бурдук, курупа аһылыктарга көһөн биэрэллэр. Уһун сайын устата биирдэ эмэ хара диэн ааттанар эт аһылыгы сииллэрэ аныгы аһааһын наукатыгар тупсарыны киллэрэр. (1,13).

Киһи эти сиэҕин сайын да баҕарар. Сайыҥҥы кэмҥэ эт аһылыгы хара диэн сирэн ааттааһын эти сиэһин бу кэмҥэ киһиэхэ туһата суоҕун сахалар арааран билэллэрин биллэрэр. Сыл сайынтан ураты кэмигэр эт аһылыгы хаһан да хара диэн намтатан ааттаабаттар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии Айылҕаҕа, киһиэхэ бэйэтигэр, оҥорор быһыыларыгар барытыгар сыһыаннаах. Ол курдук киһи оҥорор быһыылара барылара хайа да өттүгэр аһара барбакка, бу икки өрүттэр икки ардыларынан баран истэҕинэ эрэ, киһи олоҕо табыллар, оҥорор быһыылара таба буолан тахсаллара быһаарыллар.

Киһи аһыыр аһылыга бу быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэрэ эрэйиллэр. Бары сөбүлээн сиир саахарбытын аһара элбэҕи сиэтэхпитинэ сахарнай диабет диэн ыарыы буолан хаалыахпытын сөбүттэн сэрэнии, күүскэ хамсаныы, быччыҥнары үлэлэтии ирдэнэр. Саахары сиири хааччахтыырга медицинэ үлэһиттэрэ эмиэ этэллэр. 40 граамы ол аата 4 кыра ньуоска саахары күҥҥэ сиэххэ сөп диэн этэллэрин тэҥэ, сааһырбыт, сымнаҕас үлэлээх киһи сиэбэккэ да сылдьар.

Аһыыр аһылыкпыт амтанын тупсараары саахары элбэхтик булкуйалларыттан дьон саахары аһара элбэҕи сииргэ тиийэллэр. Бары суоктар, газтаммыт утахтар элбэх саахардаах оҥоруллаллар. Бу суоктары иһэр оҕолор саахары аһара элбэҕи сииргэ күһэллэллэр. Элбэх аһылыктарга кутуллубут саахар баарын биллэриммээри атын аатынан эмиэ суруйаллар. Глюкоза, сахароза, дектроза, фруктоза диэн араастаан ааттааннар саахар элбэҕин кистииллэр.

Аһылыкка саахары элбэхтик туттууттан саахарынай диабетынан ыалдьааччылар элбээн иһэллэр. Россияҕа 4,5 мөлүйүөн саахарнай диабетынан ыалдьааччы баар. (2).

Арыгыны аһара баран иһии арыгыга ылларыыга тириэрдэр. Киһи өйүнэн-санаатынан салаллан, тулуурун улаатыннардаҕына, арыгыны аһара испэт кыахтанара үөскээн, бу ыарыы кыаттарар кыахтанар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһуу олох бары ыараханнарыттан харыстыыр аналланар.

Аһылыкка аһара туттунуу, элбэх минньигэһи сиэһин киһини уойууга, ыарыыга ылларыыга тириэрдэрин билэн сэрэннэххэ, харыстаннахха, араас рекламалар минньигэс этиилэригэр киирэн биэрбэтэххэ эрэ табыллар.

Туһаныллыбыт литература.

1.Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.

2.НТВ. 16.10.2016. Передача “Роспотребнадзор”.