Баай уонна дьадаҥы уратылара

Дьон үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларыттан тутулуктанан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, баайдарга уонна дьадаҥыларга олус былыргы кэмнэргэ арахсыбыттар:

1. Баайдар. Үлэни тэрийээччилэр, дьону үлэлэтээччилэр, баайы-малы салайааччылар байыыны ситиһэллэр. (1,61).

2. Баайдар уонна дьадаҥылар диэн икки өрүттэр икки ардыларыгар үгүс ахсааннаах үлэһиттэр бааллар. Үчүгэй үлэһиттэртэн баайдар үөскээн тахсалларын тэҥэ, куһаҕан үлэһиттэр, сүрэҕэ суохтар дьадаҥылары элбэтэллэр.

3. Дьадаҥылар. Үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэр, сүрэҕэ суохтар, өйдөрө-санаалара татымыттан дьадаҥы буолаллар.

“Ыт хасааһа суох” диэн этиини дьадаҥылар үөскэппиттэр. Тугу булбуттарын барытын иһэн-аһаан суох оҥороллоруттан туох да баайы-малы кыайан мунньумматтар.

Дьадаҥы өй-санаа арыгыһыт буолууну үөскэтэр кыаҕа аһара улахан. Туох булбуту барытын иһэн, аһаан кэбиһии диэн дьадаҥы киһи өйө-санаата. Ол иһин арыгыны элбэхтик иһэн кэбиһэриттэн, тобоҕун да ордорон хаалларбатыттан арыгыга ылларара түргэтиир.

Дьадаҥылар өрө туран баайдартан былааһы былдьаан ылыыларын холобурун Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытыттан булан ыларбыт табыллар. Ыраахтааҕы былааһа аһара баайдар диэки халыйбытыттан үлэһиттэри аһара баттаан барыларын дьадаҥыларга кубулуппута. Ону иэстэһэн үлэһиттэр былааһы ылан бараннар баайдары, православнай таҥара дьиэтин үлтү сыспыттара, ыраахтааҕыны бэйэтин үлэһит дьону ытыалаппытын курдук ытан кэбиспиттэрэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар икки ардыларыгар тутуһулла сырыттаҕына эрэ табыллар. Баайа бараммыт киһи кыайа-хото үлэлээбэтэҕинэ дьадаҥылары элбэтэрэ икки өрүт солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.

Дьадаҥылар, үлэһиттэр былааһы ылыылара омукка улахан уларыйыылары үөскэппитэ. Сэбиэскэй былаас Россия дьонун олоҕор үлэһиттэргэ көмөлөһөн уонна ыгыы, хаайыы көмөтүнэн туһанан улахан хамсааһыны оҥорбута.

Былааһы дьадаҥылар, үлэһиттэр ыллахтарына тоталитаризм диэки халыйан хаалар кыахтара улаатар. Ол курдук олоҕу тупсарыыны түргэнник, биир салайааччы киһи үйэтигэр оҥоро охсор санааҕа оҕустараннар, биир киһи салайар тоталитарнай былааһын аһара күүһүрдэн кэбиһэллэр.

Олоххо уларыйыы хаһан баҕарар киирэн иһэр. Салайар былаас өр кэмҥэ уларыйбатаҕына баайдар аһара байыылара улаатар, былаастарын күүһүрдэллэр. Үлэһиттэр бары дьадайаллар, ол иһин өрө туруу үөскүүр кэмэ тиийэн кэлэр. Үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы өрө туран, күүстэринэн уларыттахтарына аһара баайдары кэһэтэллэр, баайдарын былдьыыллар, бэйэлэрин туораталлар.

Салайар былаас эйэлээхтик кэмигэр уларыйан иһиитигэр баайдар оруоллара ордук үрдүгүн билиниэхтэрэ этэ. Былаас тосту уларыйыыта кинилэри быһа ааспат, хайаан да хаарыйар. Баайдар салайар былааһы уларытан иһии суолтатын таба сыаналыахтара, былаас кэмигэр уларыйарын ситиһиэхтэрэ этэ.

“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно былааска өр кэмҥэ олорбут салайааччылар түбэһэр ыарыыларын биллэрэр. Сытыйыы ыар ыарыы. Салайар былаас сытыйдаҕына тойоттору барыларын уларыттахха эрэ эмтэнэр кыахтанар.

300 сыл былааска олорбут ыраахтааҕы үлэһиттэр, дьадаҥылар тустарынан букатын да умнубутун, саллааттарынан ытыалатарын, казактарынан таһыйтарарын иэстэһэн бэйэтин ыппыттара. Олох бу үөрэҕин аныгы салайааччылар умнуохтара суоҕа этэ.

Информация сайдыытын үйэтэ кэлбитинэн аныгы салайааччылар хайдах байбыттарын дьон бары истэ-билэ сылдьаллар. Баайдар аһара байыыларыттан үгүстэр дьадайыылара элбээн иһэрэ иэстэһии кэмэ кэлэрин түргэтэтэр.

Баай салайааччы уонна үлэһит, дьадаҥы икки ардыларыгар ылар хамнас араастаһыыта баар буолуута уонна тутуһуллара арахсыы, охсуһууга тиийбэтин үөскэтэр. Сайдыылаах дойдуларга бу арахсыы 8 төгүлтэн ордубат диэн суруйаллар. Сиртэн хостонор баай эрэ атыылаан үп киллэринэр Россияҕа бу араастаһыы 20-ҕэ тиийэн сылдьар диэн этэллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин билэр уонна олохторугар туһанар дьадаҥылар, үлэһиттэр баай дьону ордук санаабаттар, үйэлэрэ кылгаһын кут-сүр үөрэҕин туһанан билэллэр, кинилэри үтүктэллэригэр бэйэлэригэр чахчы туһалааҕын, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылыналлар. Баай дьон оҕолорун иитэр, үөрэтэр уратыларынан атаахтатыы, маанылааһын туттулларынан туруга, тулуура суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри улаатыннараллар. Бу эдэрдэр аһара барар өйдөрө-санаалара улаатарыттан сыыһа-халты туттуналлара элбэҕиттэн, олохтон эрдэ туораан биэрэллэрин үлэһиттэр билэллэр.

Кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии, ол аата сахалар үөрэхтэринэн көйгө буолуу оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар, тулуура, өсөһө улаатарыгар тириэрдэрэ улаатан баран сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыаҕын улаатыннарар.

Көрсүө, сэмэй үлэһиттэр үлэни-хамнаһы кыайалларыттан династиялара үйэттэн-үйэҕэ сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрэ хаһан да быстыбат, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдан иһэллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Оҕо көрсүө, сэмэй буолуутун ситиһии сайдыыны ситиһэр, сыыһа-халты туттубат кыаҕын улаатыннарар. Көрсүө, сэмэй киһи олоҕун устата оҥорор быһыылара сыыйа-баайа олоххо тупсууну ситиһии диэки хайысхалаахтар.

Дьоҥҥо баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы былыргы кэмнэртэн ыла баар уонна бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх. (2,63).

Туһаныллыбыт литература уларыт

1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.