Байыы

Байыы диэн дьон бары ситиһэ сатыыр баҕа санаалара буолар.

Экономика, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта күүскэ сайдыыта дьон олоҕо тупсан иһиитин үөскэтэр уонна түргэтэтэр. Иккис тыһыынча сылларга билии-көрүү Европаттан саҕаланан Аан дойдуга тарҕанан барбытын быһыытынан бу дойдулар билиҥҥи кэмҥэ сайдыыны баһылаан иһэллэр.

Билигин сайдыылаах дойдулар олохтоохторун үгүстэрин баҕа санаалара байыыны-тайыыны ситиһии диэки салаллан турар. Кинилэр бары үөрэхтэрэ баай-талым олох үчүгэйин, киһиэхэ барыта-бары баар буоллаҕына, олоҕо тупсарын туһунан үөрэтэллэр. Бу дьон ситиспит олохторо, үлэлэрэ кырдьык даҕаны үлэлиир киһи сөптөөх хамнаһы аахсан олоҕун баай-талым оҥосторугар кыаҕы биэрэллэр. Ол быыһыгар аһара байбыт дьон бааллара ханнык да хааччаҕы, сууту-сокуону билиммэт буолуу үөскээһинигэр эмиэ тириэрдэллэр.

Баайы-малы мунньунуу, булунуу, туох барыта икки өрүттээҕин курдук, эмиэ икки араастаах. Сорох дьон онтон-мантан булан-талан түргэнник баайы-малы булуналлар. Атыттар хас да көлүөнэ устата үлэлээннэр-хамсааннар баайы-малы сыыйа мунньуналлар.

Аныгы үйэҕэ киһи олоҕор сөп түбэһэр баайдаах-маллаах буоллаҕына эрэ табыллар. Олох сайдан иһиитэ биир киһиэхэ тиксэр баай-мал эбиллэн иһиитин үөскэтэр. Урут саха ыалын балаҕанын иһигэр миэбэл диэнтэн сандалы, олоппостор эрэ баар эбит буоллахтарына, билигин ыал дьиэтин иһэ араас миэбэлинэн толорутун таһынан элбэх олоххо туттуллар тиэхиникэлэринэн эмиэ хааччылынна. Араас таҥас сууйар массыыналар, холодильниктар компьютердар, телевизордар хас ыал аайы бааллар.

Былыргы дьон оҕуһунан уонна атынан үлэлээн, айаннаан сылдьыбыт эбит буоллахтарына билигин араас тыраахтардар, массыыналар ахсааннарын киһи ааҕан сиппэт элбэхтэр. Омук массыыналара сылтан сыл аайы ордук тупсан, киэркэйэн айанныыры чэпчэтэн иһэллэр. Олох сайдан иһиититтэн дьон ситиспит ситиһиилэрин оҥорон таһаарыытынан туһаналлара эбиллэн иһэр.

Дьон бары олорор олохторун тупсаран иһиэхтэрин баҕараллар, кыахтара баарынан ол туһугар үлэлииллэр. Олох тупсуута баайы-малы кытта сибээстээх, баай-мал эбиллэн иһиитигэр тириэрдэринэн бары кэриэтэ байыахтарын баҕараллар. Киһи үлэлээн-хамсаан эбиискэ баайы-малы булан, мунньунан иһиитэ үтүөҕэ баҕарар өй-санаа үөскээн олохсуйарыгар тириэрдэр. Олох салгыы сайдан иһиитэ ити баҕа санаа өссө улаатан, үрдээн биэриитин үөскэтэр. Баай-талым олоххо баҕарыы дьон үлэҕэ-хамнаска кыайыыны, тупсарыыны, ситиһиини оҥороллоругар, өссө байалларыгар ыҥырар, угуйар, инники диэки сирдээн иһэр баҕа санааны үөскэтэр. Бу баҕа санаа ыҥырар, угуйар, дьону хамсатар, үлэлэтэр, саҥаны айан-тутан туһаҕа таһааран иһэллэригэр күһэйэр олус туһалаах күүс буолар. Бу күүс олоҕу иннин, сайдыы диэки сыҕарытар аналлаах.

Баай-талым олоххо баҕара, ымсыыра санааһын киһи бу олоҕунан астымматын үөскэтэн, олоҕун тупсаран иһиигэ ыҥырар. Байан иһэр дьон үлэлииллэрэ-хамсыыллара элбэх, барыы-кэлии, утуйар ууну умнуу арахсыспат аргыстарыгар кубулуйар. Байан иһии, баай эбиллэн барыыта киһи өйүн-санаатын сыыйа-баайа уларытар. Байбыт киһи бэйэтинэн астынар, дуоһуйар санаата элбиир, атын дьонтон үрдүктүк сананыыта үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйуон сөп. «Мин дуо»,- диэн этинии үксээһинэ уонна хантаччы туттунуу атын дьонтон лаппа ордугу билинии бэлиэтэ буолар. Бэйэтин билиммит киһи этиитин бас бэринэр дьоно толорботторо букатын табыллыбатын таһынан дьиэлээхтэрэ, оҕолоро бары хам баттаныыга түбэһиэхтэрин сөп. Кини эппитин курдук оҥорботоххо хайдах да сатаммат балаһыанньа үөскээһинэ аһара байбыт уонна тулуура суох дьон государствоны салайдахтарына тоталитаризм, диктатура диэки салаллан барыылара итинэн быһаарыллар.

Дьон-аймах олохторун холобурдарыттан тирэх ылан өй-санаа сайдыытын уонна уларыйыытын туһунан кылгас быһаарыылар:

1. Киһи баҕа санаата олоҕун тупсаран иһии, байыы-тайыы диэки тардыһар. Элбэхтик үлэлээн-хамсаан үгүс дьон ити баҕа санааларын бэйэлэрин олохторун устата ситиһэ сатыыллар, тупсараллар, онтон аҕыйахтара аһара толороллор.

2. Төһө эмэ кэм ааспытын кэннэ баай-талым олох өйдөрүн-санааларын буорту оҥорон, мөлтөтөн, кэлэр көлүөнэлэрин кыайан, сатаан ииппэттэриттэн аһара баай дьон аймахтарын үйэлэрэ кылгыыр, арыгыга, хаартыга ыллараннар баайдара-маллара ыһыллан сыыйа-баайа дьадайыы суолугар киирэллэр.

3. Дьадайыыттан дьон олохторо ыараатаҕына, тиийиммэт буоллахтарына өйдөрө-санаалара тупсарыттан эмиэ байар туһугар күүскэ ылсан үлэлээбитинэн, кэлэр көлүөнэлэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэппитинэн бараллар.

Байыы, олох көнүүтүн ситиһии эмиэ эргийэ турар аналлаах. Саха дьоно киһи майгына олоҕун уратытыттан улахан тутулуктааҕын билэннэр «Баай дьон сотору дьадайаллар» диэн этэллэр. Байыы кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын атаахтатыы, маанылааһын диэки салайарынан баайдар эстиилэрин түргэтэтэр.

Дьон үгүс өттүлэрэ төһө байан иһэллэр да соччонон майгылара куһаҕан өттүн диэки салаллан иһэрин, ордук кэччэгэй, кичээҥи буолан иһэллэрин былыргыны суруйааччылар элбэхтик суруйбуттара. Олортон ордук биллэринэн А.Е.Кулаковскай «Кэччэгэй баай» диэн хоһооно буолар.

Kиһи баҕа санаатын түмнэҕинэ хас да суолунан байар, баайы мунньунар:

1. Үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, булан-талан баайы-малы сыыйа-баайа мунньунуу.

2. Төрөппүттэр баай-мал арааран биэриилэрэ.

3. Улаханнык сүүйүү.

4. Баайы уоран эбэтэр былдьаан-халаан ылан туһана сатыахха эмиэ сөп.

Бу байыы хас да көрүҥнэриттэн киһи бэйэтин кыаҕынан, өйүнэн-санаатынан быһаарынан, аныгы суукка-сокуоҥҥа сөп түбэһэринэн талан ылан туһанар кыахтаах. Байыы бу көрүҥнэрин арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Саха дьоно үлэһиттэр. Yлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу кинилэр олохторун сыала буолар. Ханнык баҕарар киһи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбутун хаһан баҕарар ордук, чугастык сыаналыыр, астынар, атыттартан чорботор. «Плохой да свой» диэн этии хаһан баҕарар киһиэхэ чугастык ылыныллар. Бэйэ оҥорбута, туппута өйгө-санааҕа дьайыыта итинник туспа уратылааҕын тэҥэ, олус уһуннук, киһи үйэтин тухары үлэлээтэҕинэ эрэ баай-мал мунньуллара туруктаах, ыскайдаммат, уһун үйэлээх байыыны үөскэтэр.

2. Бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньуммут төрөппүттэр оҕолоругар, сиэннэригэр баайдарын түҥэтэн биэрэр кыахтаналлар, кинилэри кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэннэр үлэ-хамнас салгыы сайдан иһэрин хааччыйар кыахтаахтар.

Төрөппүттэр үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан булуммут, мунньуммут баайдарын-малларын эрэллээх, ол аата үлэһит, өйө-санаата туруктаах кэлэр көлүөнэлэригэр туттарыахтарын, хаалларыахтарын баҕарар санаалара улаатан иһэр. Ыал байан, баайа-мала эбиллэн истэҕинэ оҕолорун үлэҕэ-хамнаска, баар баайы-малы ыскайдаабакка, табан туһанарга үөрэтиилэрэ ордук кытаатан, чиҥнээн биэрэр кыахтанар.

3. Киһи туох эмэ сүүйүүлээх оонньууга оонньоон биирдэ эмэтэ элбэҕи сүүйдэҕинэ уонна сатаан туһаннаҕына онтун туһалаах баайга-малга кубулутуон сөп. Сүүйүү диэн биир эмэ киһи олоҕор, биирдэ эмэ түбэһэр быһыы буоларынан куруук сүүйэ сатааһын туһата суох буолар.

Атын дьон санааларын таба учуоттаабаттан, сыаналаабаттан баайы хайдах мунньуохха сөбүн талан ылыы олус уустугурар. Кыра эрдэхтэриттэн бэлэмҥэ, барыта бары баар буоларыгар үөрэммит киһи туох да улахан эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох кэлэр баайы сөбүлүүр. Бу киһи кыайан сүүйбэтэҕинэ уоруу, алдьатыы, талааһын диэки өйө-санаата аан бастаан салаллыан сөп. Маннык өйдөөх-санаалаах эдэр киһи чэпчэкитик булунаары-талынаары, дөбөҥнүк, элбэх барыс киирэр суолун тутуһуута салгыы олоҕун сыыһа суолга салайыан сөп.

4. Уоруу уонна халабыр дьон оҥорор быһыыларыгар, сиэргэ, сокуоҥҥа сөп түбэспэттэриттэн киһилии киһи хаһан да оҥорбот куһаҕан быһыыларыгар киирсэллэр. Барыта бэлэмҥэ үөрэммит, чэпчэки олоҕу тутуһа сатааччылар билигин элбээбиттэриттэн оҕо өйө-санаата олоҕун хайа кэмиттэн маннык халыйыыга киирэрин быһаарыахпытын наада.

Киһи өйүнэн-санаатынан талан ылан ханнык быһаарыыны ылынарыгар бэйэтигэр туох, төһө барыс киирэрин, туох туһа тахсарын урут бастаан ааҕынар, бэйэтин, билэр дьонун уопуттарынан туһанар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга иитиллибит буоллаҕына, олору оҥороро лаппа аҕыйыан сөп диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарар.

Уоран булуу төһө да атыттар билбэттэринэн оҥоруллубутун иһин уоруйахха бэйэтигэр дьайыыта ураты. Түбэспэтэх уоруйах өссө уоран иһэр кыдьыкка ыллара охсор аналлаах. Аан маҥнай кыраны да уоран баран түбэспэтэҕинэ уонна уорбутун сатаан туһаннаҕына, барыстаннаҕына өссө ылыан, туһаныан баҕата батарбакка, аны онтун хатылыырыгар тиийэр. Босхону ылан туһаныы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта уратытыттан, олус күүстээҕиттэн «Уоруйаҕы кытта олордоххуна уоруйах буолуоҥ» диэн этии үөскээбит. Олус тулуурдаах, бэйэлэрэ үлэлии-хамсыы үөрэммит эрэ дьон итинник быстах киирэр абылаҥы кыайан тулуйар кыахтаналлар. Үгүс ахсааннаах үлэһит, оҥорор, тутар дьон бары уоруйаҕы сөбүлээбэттэр. Уоруйах кэлин син-биир түбэһэр, оҥорбут буруйугар эппиэттиир кэмэ кэлэр.

Халаан-талаан байыы син-биир уоруу курдук бэлэми ылыы буолан баран аһара кистэммэккэ, саспакка оҥоруллар. Государство уонна суут-сокуон кыахтара мөлтөөбүт кэмигэр халабырдьыттар элбээн ылаллар. Кэлин государство күүһүрдэҕинэ уонна суут-сокуон тутуһуллар буоллаҕына халабырдьыттар, талаанньыттар сиик курдук симэлийиэхтэрин сөп.

Дьон бары баай буолуохтарын баҕара саныыллар. Уһун үйэлэрин тухары үлэлээн-үлэлээн баран тугу да мунньуммакка, байбакка хаалбыт киһи «Тоҕо манныгый?» диэн санааҕа оҕустарара сөп. Үлэһит киһи туга эмэтэ тиийбэт буолуута государствоттан олус улахан тутулуктаах. Ол курдук олус элбэх нолуоктаах, көрөр-истэр, маныыр дьонноох государствоҕа үлэһит киһи ылар хамнаһа кыра буоларын өссө К.Маркс арыйбыта.

Yлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан баайы-малы мунньуммут дьон баайдара араас тутуулар, тиэхиникэлэр эбэтэр ынахтар, сылгылар, табалар буолаллар. Баай-мал маннык көрүҥнэринэн мунньуллуута үлэ-хамнас сайдан, кэҥээн иһиитин үөскэтэр. Бу курдук көрүҥнээх баайы-малы быстах дьыалаҕа, көргө-күүлэйгэ туттуу кыаллыбат, ол оннугар үлэ-хамнас эбиллэн, сайдан иһэр кыаҕа улаатар.

Yлэ-хамнас баайы-малы үөскэтэр. Yлэһит киһи хамнаһа аһыттан уонна таҥаһыттан ордор кэмэ кэллэҕинэ сыыйа-баайа байан-тайан иһэр кыахтанар. Yлэһит дьону көмүскүүр сөптөөх сокуоннардаах государствоҕа үлэһиттэр сыыйа-баайа байан-тайан иһиэхтэрин сөп. (1,63).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.