Байыы уонна дьадайыы
Дьон өйдөрүн-санааларын сайдыыта тэҥэ суоҕа хайалара эрэ атыттары, мөлтөхтөрү баһыйан салайарын үөскэтэр. Бу икки аҥы арахсан икки өрүтү үөскэтии үлэлээн оҥорон таһаарбыты хайдах туһанартан быһаччы тутулуктанар.
Дьон үлэни үлэлээн, тугу эрэ оҥорон таһаарбыттарын хайдах туһаналларыттан, туох барыһы ылалларыттан көрөн икки өрүккэ арахсаллар:
1. Баайдар.
2. Дьадаҥылар.
Үлэлээн тугу оҥорон таһаарарыттан тутулуктанан киһи баайа эбиллэн барар. Бу эбиллибит баайы хайдах туһаныыттан үөскээн тахсар дьон икки өрүттэрин ырытан көрүөхпүт:
1. Баайдар үлэни оҥорон таһаарыыны баһылаатахтарына байыыны түргэнник ситиһиэхтэрин сөп. Киһи барыта олорор олоҕун тупсара, байыыны ситиһэ сатыыр санаата улахана, үлэни сайыннаран иһэрэ баайдарга улаханнык көмөлөһөр.
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн үлэни оҥоруу уратыларын дириҥник үөрэппиттэр. “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһи, бу үлэтэ оҥорон таһаарар барыһын сатаан, табан туһаннаҕына барыһы киллэрэн байыыны ситиһэрин биллэрэр.
Үлэни булан атыттарга биэрээччи киһи үлэ оҥорон таһаарыытын бэйэтин туһугар туһаннаҕына баайа эбиллэн иһэрин үөскэтэр.
2. Дьадаҥы диэн этэ-сиинэ мөлтөх, хамсаныылары кыайан оҥорбот киһи ааттанарын тэҥэ, үлэлииргэ баҕа санаата суоҕа быһаарыллар. Даҥ курдук таах сытар баҕа санаалаах киһи дьадаҥы буоларын сахалар былыр үйэҕэ быһааран тылларыгар киллэрэн анаан бэлиэтээбиттэр.
Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах киһи атын ким эрэ этэн биэрэрин истэ, толоро сатыыра элбээн хааларыттан атыттар баһылааһыннарыгар киирэн биэрэн иһэр. Ыраахтааҕы баһылааһыныттан босхоломмут дьадаҥылар сэбиэскэй былаас салайааччыларын этэн, ыйан биэрии-лэрин толоро сатаан колхозтарга киирбиттэрэ уонна салайар былаас диктатуратын үөскэппиттэрэ.
Ыгыы-хаайыы көмөтүнэн кыра хамнаска маҥнайгы омуннарыгар үлэлии сатаабыттара, бастакы пятилетка былааннарын син толорон испиттэрэ. Кэлин биир эмэ бэйэлэрин кыанар колхозтар эрэ хаалбыттара, атыттара бары дойдуттан элбэх көмөнү ылар совхозтарга уларыйбыттара. Элбэх көмө дьайыытыттан сыллар ааһан истэхтэринэ мөлтөөн, оҥорон таһаарыылара быста аҕыйаан барбыта. Ол барыта сэбиэскэй былаас баар дьону барыларын үлэлэтэ сатыырыттан тутулуктанан үөскээбитэ уонна үгүстэр мөлтөх, дьадаҥы өйдөөх-санаалаах үлэлиэхтэрин баҕарбат үлэһиттэри үтүктэллэрэ үксээбитинэн, улааппытынан быһаарыллар.
Дьон үлэлиир үлэлэриттэн тутулуктанан икки өрүккэ арахсыылара хаһан баҕарар үөскээн иһэр. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр икки аҥы арахсыылара баай уонна дьадаҥы диэн буолара. Ол кэмҥэ, баайдар салайар былааһы ылан олорор эрдэхтэринэ, дьадаҥылар баайдары утары тураллар этэ.
Сэбиэскэй былаас дьону барыларын тэҥнэр диэн быһаарарынан бу кэмҥэ дьон икки аҥы арахсыылара салайааччылар уонна үлэһиттэр диэҥҥэ уларыйбыта. Бу былаас салайааччылара бары дьадаҥы төрүттээхтэриттэн үлэни үлэлээһин мөлтөөн, чэпчэкитэ эрэ хаалан, үөрэхтээх буолуу баһыйан барбыта.
Төрдүттэн дьадаҥы киһи улахан салайааччы буолан үлэ тэрилтэлэрин салайбытын уратытын А.Б.Чубайс олоҕун устата үлэтиттэн булан ылыахха сөп.
А.Чубайс бэс ыйын 16 күнүгэр 1955 сыллаахха Белоруссия Борисов диэн куоратыгар төрөөбүт. Эһэтэ байыаннай, аҕата армияҕа политүлэһитинэн сылдьыбыт, кэлин марксизм-ленинизм туһунан лекция аахпыт. Ол кэмҥэ армияҕа аан бастаан бары дьадаҥылар сулууспалыыллара. А.Чубайс аҕатынан дьадаҥы буор куттаах киһи буолар. Ол иһин дьадаҥы төрүттээх киһи үйэтин устата туох туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрбитин ааҕан көрүөххэ сөп:
- 2011 сыллаахха диэри араас улахан салайар үлэлэргэ табыллан үлэлээбитэ, үрдүкү салайааччылар этиилэрин толоро сылдьыбыта.
- 2011 сыллаахтан “Роснано” диэн экономикаҕа улахан сайдыыны аҕалыахтаах компанияны тэрийэн үлэлэппитэ. Элбэх көмөнү ылан уонна сайдыылаах омуктартан технологияларын туһанан үлэни тэрийбитэ эрээри, сатабыллаахтык оҥорботторуттан атын омуктар оҥорууларыгар баһыттаран, ырыынактан туоратыллан хаалбыттара.
Бу үлэни оҥоруулар түмүктэриттэн А.Чубайс саамай “непопулярнай” салайааччы буолара биллибитэ. Үлэни оҥорон таһаарыы быһаччы оҥорооччулартан улаханнык тутуллар. Үлэ табыллыбатыгар, сатамматыгар дьадаҥы үлэһиттэри буруйдуохха сөп.
Дьадаҥы буор куттаах дьон улахан дойдуну баһылаан салайан олоруулара туох түмүккэ тириэрдибитин сэбиэскэй былаас эстиитэ дьоҥҥо барыларыгар биллэрэн сылдьар. Дьон үлэни кыайбат, кыайан сатабыллаахтык оҥорбот уонна салайбат буолууларыттан ас-таҥас тиийбэтэ үөскээн сэбиэскэй былаас эстибитэ сахалар үлэ уонна буор кут туһунан билиилэрэ табатын дакаастабыла буолар.
Хас да көлүөнэлэр усталарыгар кыайа-хото үлэлээн буор куттарын сайыннаран дьадаҥылар байыыны ситиһии диэки сыҕарыйан иһиэхтэрин сөп. Туораан биэрбит баайдар оннуларыгар өрө тахсан иһиини ситиһэллэр. Үлэҕэ тупсууну ситиһиигэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ буор куттара сайдан, тупсан иһиитэ туһалыыр.
Киһи бэйэтэ икки өрүттээҕиттэн кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрэ эмиэ икки өрүттэнэр:
1. Эт-сиин бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар.
2. Өй-санаа бэриллэрэ утумнааһын диэн буолар.
Утумнааһын диэн төрөппүтүттэн оҕотугар буор кута, хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын, үөрүйэх буолбут өйө-санаата бэриллиитэ ааттанар. Буор кут диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, кыаҕа буоларынан уонна хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьарынан кэлэр көлүөнэлэр сайдан, тупсан иһиилэрин быһаарар тутаах суолталаах. Быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа, бу быччыҥы санаа хоту кыратык эбэтэр күүскэ хамсатара буор кутуттан, кыаҕыттан тутулуктанар.
Кыаҕа аҕыйах киһи хамсаныылары оҥороро бытаан, сыылба да буолуон уонна сатаан, табан хамсанымыан сөп. Дьа диэн өй-санаа этиллэр, онтон даҥ диэн дьиэ үрдүгэр таах сытар буор ааттанар. Ол иһин сайдыыта суох буор куттаах киһини дьадаҥы диэн этэллэр.
Кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр сайдыылаах буор кут аймахтар, омук сайдан иһэрин үөскэтэринэн олус күүскэ харыстаныахтааҕын быһааран ыал буолуу үгэстэрин туһана сылдьыы ирдэнэр.
Буор кут “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэн хамсаныылары хайдах оҥороруттан тутулуктанан икки өрүттэнэн сайдыыны ситиһиини эбэтэр хаалыыны үөскэтэр:
1. Сайдыылаах, уустук, күүстээх хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кут аймах, омук сайдан иһиитин үөскэтэр.
2. Дьадаҥы, хамсаныылары сатаан, табан оҥорбот, сүрэҕэ суох, элбэхтик кыайан хамсаммат буор кут эмиэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн омук мөлтүүр, эстэр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.
Буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар. Ол иһин утуму харыстааһын аймахтар, аҕа уустара сайдыыларыгар ордук улахан суолталаах. Күүс диэн эт-сиин күүһэ, онтон кыах диэн өй-санаа, буор кут уратыта, хамсаныылары оҥорууга дьоҕура ааттанар. Буор кут эти-сиини хамсаныылары хайдах оҥорорго тириэрдэрэ кыаҕыттан улаханнык тутулуктанар.
Олус былыргы кэмнэртэн сайдыылаах буор куттаах аймахтар, аҕа уустара сахалар ыал буолуу үгэстэрин туһанан буор куттарын харыстаатахтарына уонна кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэхтэринэ эрэ сайдыы ситиһиллэр кыахтанар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта үлэлээн оҥорон таһааран баран, ол оҥоруллубуту туһаныыга икки өрүттэнэн тахсара баайдары уонна дьадаҥылары үөскэтэн иһэр. (1,66).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.