Кэм диэн былыргыта бириэмэ кээмэйэ ааттанар. Чаһы, бириэмэ диэн нууччалыы тыллар киириэхтэрин иннинэ киэҥник туттулла сылдьыбыт өйдөбүл буолар. Чочумча, сотору диэн кэм кылгас кээ-мэйдэрин кэнниттэн “Хамсалаах табаах быстыҥа”, “Тоҥ күөс быс-тыҥа” диэн улаатан иһэр кээмэйдэр үөскээннэр урукку кэмҥэ киэҥник туттулла сылдьыбыттара тылга киирэн биллэллэр.

“Туох барыта кэмнээх” диэн этии айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэн иһэриттэн тутуллан үөскээбит. Күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын, бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан, кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэллэрэ, киһиэхэ үчүгэйэ уонна куһаҕана солбуйсан, уларыйан биэрэллэрин үөскэтэллэрэ “Үчүгэй уонна куһа-ҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно олоххо киирэригэр олук буолбут. Итини тэҥэ, бу өс хоһооно киһи кэми аһара бара сатыыра табыллыбатын ыйан биэрэрэ ордук улахан суолталаах.

“Олоруу хайдаҕый?” диэн билсиһиигэ анаан куруук туттуллар ыйытыкка “Олоруу кэминэн” диэн эттэхтэринэ олох биир кэмник; дол-гуйан хамсаабакка, биллэрдик ыараабакка, уруккутуттан улаханнык уларыйбакка эрэ салгыы баран иһэрин биллэрэллэр.

Кэм айылҕа кээмэйэ буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ син-биир сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктаах:

1. Кэмтэн эрдэлээһин.

2. Кэмтэн хойутааһын.

Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этии туттулла сылдьар. Айылҕаҕа туох эмэ кэлэр кэмин иннинэ кэлэ сатыыра хаһан баҕарар баар, ону быһааран “Кэмиттэн эрдэлээһин” диэн этиини үөскэппиттэр. Саас эрдэ аҕыйах кэмҥэ халлаан сылыйбытыгар эрдэлээн кэлэн хаал-быт көҕөннөр тыаҕа сылдьалларын көрө түһэн дьон соһуйаллар.

Күһүн халлаан уһуннук сылаас турдаҕына ньургуһун хаттаан тыл-лан тахсыбытын көрөн сөҕөллөр. Айылҕа кэмэ кэлиитэ кыралаан хамсаан, эрдэлээн, хойутаан биэрэрэ дьоҥҥо биллэр.

Дьон саҥаны айа сатыыллара айылҕаларыгар, салгын куттара сайдарыгар саһан сылдьар. Сахалар ону саха тыла саҥа үөскүүр кэми-гэр үөрэтэн билэннэр, ай диэн тылынан салгын кут саҥаны айарга аналлаах үлэтин ааттаабыттар. Араас элбэх саҥаны айа сатааһыннар кэмиттэн, ол аата олох сайдыыны ситиһэриттэн эрдэлээн хааллах-тарына, экономика субу кэмнээҕи ситиспит кыаҕынан кыайан оҥо-руллан олоххо киирбэтэхтэринэ, кэмиттэн эрдэлээбит диэн аатта-наллара табыллар уонна туһата суох, таах хаалаллар эбэтэр кэмэ кэлэрин кэтэһэ сыталларыгар тиийэллэр.

Оҕо өйө-санаата эрдэлээн сайдар диэн этиини аныгы үөрэхтээхтэр тутуһаннар оҕолору эрдэлээн үөрэҕи билэллэрин ситиһиннэрэ сатыыл-лара элбээтэ. Бу үөрэҕи эрдэттэн ситиһиннэрэ сатааһын оҕо бэрээ-дэккэ, киһи буолууга, үлэҕэ үөрэнэр кэмин суох оҥороруттан халый-быт, олох үйэлээх үгэстэригэр үөрэммэтэх, ол иһин олору тутуспат өйдөөх-санаалаах эдэрдэри улаатыннарыы үксээтэ.

Оҕоҕо кэмиттэн эрдэлээһин диэн туһата аҕыйах, этэ-сиинэ өссө ситэ, улаата, күүһэ киирэ илигинэ өйө-санаата аһара барыытын үөскэтэн, сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһиэн сөп.

2. Сир үрдүгэр олох барыта кэмтэн тутулуктааҕын быһаарар этии-нэн “Кэмиттэн хойутааһын” диэн этии баара буолар. Оҕо өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин улаатыытыттан хойутаан, хаалан хаалыыта  “Отох киһи” диэн этиинэн биллэриллэр. Оҕо улааппыт этин-сиинин баҕа санаата уонна хаалан хаалбыт өйө-санаата тапсыбат, сөп түбэ-һиспэт буолууларын биллэрэн, ити этии үөскээбит.

Кэмтэн хаалан хаалыы олохтон хаалыыга тириэрдэр. Ол курдук, олох биир сиргэ хам баайыллан турбатыттан, сайдыы киириититтэн уларыйан, тупсан иһэринэн инники баран иһэр олохтон хаалан хаалыы табыллыбат, омук атыттар туоратыыларыгар тиийиэн сөп.

Олоххо таба, сөптөөх быһаарыыны ылыныы хаһан баҕарар ирдэ-нэр. Таба, сөптөөх быһаарыыны ылыныы кэм, бу икки өрүттэрин икки ардыларынан, ортотунан түбэһэрин “Барыта кэминэн” диэн этии бил-лэрэр. Барыны-бары кэмнээн туһаныы “Барыта кэминэн” диэн сиэри олохтуур этиини үөскэтэр уонна сиэри таһынан барыыны аҕыйатар, тохтотор аналлаах. Ол аата туох барыта кэминэн буолуута сиэри үөскэтэрин билэн сахалар олохторугар туһаналлар.

“Кэмиттэн кэмигэр” диэн этии кэм уларыйан, солбуллан биэрэн иһэрин биллэрэр. Бу уларыйыылар кэлиилэригэр киһи эмиэ эрдэттэн бэлэмнэнэн, өйүн-санаатын уларытан, сайдыы киириититтэн хаалан хаалбатын ситиһэригэр ыҥырар этии буолар.

Айылҕа кэмнэрэ уларыйан биэриилэригэр киһи сөп түбэһэн биэ-рэрэ эрэйиллэр. Киһи буолбатах, айылҕа киһини баһылыыр. Сахалар ону билэн, былыргы үйэҕэ быһааран “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этиини үөскэтэн туһаналлар. Ол иһин айылҕаны харыстыыр, уларып-пат санаалара атыттардааҕар күүстээҕиттэн Саха сирэ өссө да чөл айылҕалаах дойдуга киирсэр. (1,17).

“Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этии тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйаач-чылар уонна учуонайдар оҥоро сатыыр “айыыларын үөрэҕэ” улахан сымыйатын дакаастыыр уонна үрүҥ айыы тойон таҥара сири-дойдуну айбыта диэн албыны үөскэтэ сылдьалларын быһааран, сымыйаларын арыйан, ыраас мууска таһааран биэрэр. Итини тэҥэ, атын таҥаралары барыларын туоратан, намтатан, суох оҥорон биир таҥараны үөскэтэ сатааһын салайааччылар диктатураларын үөскэтии буоларынан, аны-гы демократия үөрэҕэр сөп түбэспэтин элбэх үөрэхтэммит ааттаах дьон арааран билбэттэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Билигин Россияҕа нуучча омуга мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сыл-дьар. Ол иһин омугу күүһүрдэ сатыыр санаалара улаатан биир “үчү-гэй” ааттаммыт президени хос-хос быыбардаан уһуннук олорорун си-тиһэ сатааһын олоххо киирэн сылдьар. 2020 сыллаахха Конституцияҕа уларытыылары киллэрии бу сыалы ситиһиигэ аналланна. Төһө эмэ ыгыы-хаайыы баарын үрдүнэн Саха сиригэр быыбардааччылар 40,6% ону утары куоластаатылар. Бу бырыһыан көрдөрүүтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун халбаҥнаабакка тутуһар сахалар өйдөрө-санаалара демократия үөрэҕин диэки улахан тарды-һыылаахтарын Россия дьонугар барыларыгар биллэрдэ.

Онон киһи олоҕор кэми туһана сылдьара, хайа да өттүгэр аһара барбата уонна кэм уларыйыытыттан хаалан хаалбата эрэйиллэр. (2,82).

Туһаныллыбыт литература.

уларыт

21. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.