Бастакы Дьөппөн нэһилиэгэ (Хаҥалас улууһа)

Бастакы Дьөппөн нэһилиэк. Хаҥалас улууһун нэһилиэгэ, киинэ Тиит-Эбэ.

Бастакы Дьөппөн куйаартан көстүүтэ

Улуус кииниттэн 10 км Өлүөнэ өрүс уҥуор сытар.

Нэһилиэнньэтин ахсаана 1 067 киһи (2007 сыл), ол иһигэр Тиит-Эбэ — 806, Хоточчу — 261 киһи.

Историяттан

• 1732—1744 сыллаахтарга Тамма үрэххэ тимири уһаарар завод үлэлээбитэ.

Нэһилиэк территорията, родовой тутула уонна нэһилиэнньэтэ

I Дьөппөн нэһилиэгэ 1930 с. ыытыллыбыт оруйуоннааһын иннигэр Илин Хаҥалас улууһугар киирсэрэ. Улуус киинэ – управа Рассолода этэ. 1930 с. ылата икки Дьөппөн уонна Хачыкаат нэһилиэктэрэ Арҕаа Хаҥалас оройуонугар холбоспуттара.

I Дьөппөн нэһилиэгэ Лена өрүс сүнньүгэр Хоточчу, Туһумах хочолорун, тыаҕа Мэндэ үрэх сүнньүн уонна кини салааларын хабар. Ол аата – Дьаҥылы, Боотулуну, Бүүтэҥэ үрэҕин тардыытыттан – Харыйалааҕы, Туоһалааны, Нуочаханы, Тамма үрэҕиттэн Өһөнтүөнү, Таланы, Бэрэгэни, Өттөөҕү, Мыандаланы о.д.а. сирдэри хабыталыыр. Онон кини киэҥ территориялаах улахан нэһилиэктэр ахсааннарыгар киирсэрэ. Арыллаан аахтахха кини территорията 3800-э в. км. буолуо. Ол аата, 20 көс уһуннаах, 2 көс кэриҥэ туоралаах.

Нэһилиэк 5 аҕа уустааҕа:

1. Солдьороху – кини дьонноро дойдуга да, тыаҕа да олороллоро. Холобур, Григорьевтар (Хаардар), Ефимовтар.

2. Ньэлбэкэ – эмиэ тыаннан, дойдунан тарҕанан олороллоро. Холобур, Туоһалаан Скрябиннар, дойдуга Скрябин Захар, Софрон аймахтара.

3. Күскээн – дойдунан, тыанан тарҕанан олороллоро. Холобур, Дьаҥыл Скрябиннар, дойдуга Федоровтар, Максимовтар, Филипповтар, Марковтар о.д.а.

4. Тыһаҥа – бары Тыһаҥа үрэҕэр уонна Мыандалаҕа, Бэрэгэҕэ, Сыырдаахха олороллоро.

5. Өктөм – кини дьонноро барыта Хоточчуга олороллоро.

Аҕа уустарын аны ийэ уустарыгар арахсаллара. Ол ийэ ууһун дьоно үксэ аймахтыы буолаллара. Холобур, Тыһаҥа аҕатын ууһугар маннык ийэ уустара бааллара:

1. Күрүлэйдэр – Садах үрэҕин баһыгар олорор Дьячковскайдар.

2. Ырыалар – Кыстык эргин олорор Марков аймах.

3. Бурдуктар – Николаев аймах.

4. Ньууччаакаастар – Лебедевтэр о.д.а.

5. Ньэлбэкэлэр – Прокопьевтар, Гаврильевтар, Устиновтар.

6.  Солдаттар – Солдатов аймах.

7. Чомугурдар – Мыандала, Өһөнтүкэн, Томтоку Скрябиннар, Петровтар (куймайдар), Пахомовтар (көмөрдөр).

Былыргы сэһэнинэн Тыһаҥаҕа Тыһанай диэн эмээхсин кэлэн олорбут. Кини сэттэ уоллааҕа үһү: Күрүлэй, Бурдук, Ньууча, Ньэлбэкэ, Солдат уонна Чомугур диэн. Итинтэн сэттэ ийэ уустара үөскээбиттэр. Атын аҕа уустара эмиэ итинник ийэ уустарыгар арахсаллар.

Былыр да нэһилиэнньэ учуотун ыраахтааҕы былааһа таҥара дьиэтин үлэһиттэрнэн – аҕабыыттарынан ыыттарар эбит.

Мин I Дьөппөн сельскэй советын секретарынан үлэлии сылдьан райсовет общай отделыгар таҥара дьиэлэринэн оҥоһуллубут улахан халыҥ кинигэлэри көрбүтүм. Онно 1902 с. таҥара дьиэлэрэ бэйэлэрин хабар нэһилиэктэрин нэһилиэнньэтигэр перепись ыыппыттара суруллубут этэ.

Икки Поповтар диэн аҕабыыттар ол кинигэһэ ыалы кэрийэ сылдьан дьону барытын ааттарын, саастарын суруйан испиттэр. Бүтүүтүгэр нэһилиэктэринэн, аҕа уустарынан арааран своднай оҥорбуттар. Ону мин устан ылаттаабытым.

Билигин II Дьөппөҥҥө турар таҥара дьиэтэ Хачыкат таҥаратын дьиэтэ диэн ааттанар. Онно 1902 с. Поповтар үлэлээбиттэр.

Хачыкат таҥаратын дьиэтин 1902 с. ыытыллыбыт I Дьөппөн нэһилиэгин нэһилиэнньэтин перепиһын түмүгэ маннык:

Нэһилиэнньэтэ

№	Аҕа уустара	Хаһаайыстыба ахсаана	Эр дьон	Дьахтар	Барыта
1.	Солдьороху	16	54	40	94
2.	Ньэлбэкэ	49	199	151	350
3.	Күскээн	69	256	201	457
4.	Тыһаҥа	67	262	204	466
5.	Өктөм
	I Дьөппөн барыта	201	771	596	1367

Бу таблицаҕа көстөрүнэн Өктөм аҕатын ууһун (билиҥҥитэ Хоточчу) нэһилиэнньэтин ахсаана суох. Ити Хоточчулар Өктөм таҥаратын дьиэтин обслуживаниетыгар киирэллэрин быһыытынан Өктөм таҥаратын дьиэтэ учеттаабыт буолуохтаах. Өктөм таҥара дьиэтинэн оҥоһуллубут перепиһы мин булан көрбөтөҕүм.

Мантан көстөрүнэн ити бириэмэҕэ I Дьөппөн нэһилиэгэ Хоточчуга суох билиҥҥи I Дьөппөн  нэһилиэгин саҕа эбит. 201 хаһаайыстыба, 1367 дууһа. Ити кэмҥэ Хоточчуга быһа тарыйан 50-60 хаһаайыстыба, 300-400 дууһа баара буолуо. Оччоҕо I Дьөппөн нэһилиэгэ барыта 1902 с. 260-ча хаһаайыстыбалаах, 1760-ча нэһилиэнньэлээх эбитэ буолуо. Ити перепись түмүгүнэн Хачыкат, II Дьөппөн нэһилиэктэрин нэһилиэнньэтин ахсаанын эмиэ устан ылбытым.

1902 с. нэһилиэктэринэн нэһилэнньэ ахсаана:

№	Нэһилиэктэр	Хаһаайыстыба ахсаана	Эр дьон	Дьахтар	Барыта
	I Дьөппөн (Хоточчута суох)	201	771	596	1367
	II Дьөппөн	136	437	404	841
	Хачыкаат	266	858	740	1598
	Үс нэһилиэк	563	2066	1740	3806

Мин саныырбынан, нэһилиэнньэ ахсаана ити 1902 с. советскай былаас буолбутун бастакы сылларыгар дөксө элбэх буолта буолуо. Тыа сирдэргэр хас толоон, ходуһа, үрүйэ ахсын дьон олохсуйан олоро сылдьыбыт өтөхтөрө элбэҕинэн сэрэйдэххэ киһи олус элбии сылдьыбыт. Сүөһү ахсаана да билиҥҥитээҕэр быдан элбэх эбит, сир-дойду бары оттонор эбит. Араас туора кыараҕас үрүйэлэр, үрэхтэр эмиэ оттонор эбиттэр. Билигин ол үрэхтэр, алаастар оттоммокко, бүтүннүү сэтирэзн, талах-ыарҕа бүөлүү үүнэн тураллар.

I Дьөппөн нэһилиэгэр улахан баай киһи үөскээбэтэх. Чугастааҕы нэһилиэктэригэр, 1-2 Тыыллымаларга Лепчиковтар, Соловьевтар, Никифоровтар (Тордуо), Нөөрүктээйгэ – Мушников (ылар), Старостин (Урдус), Хачыкаатка – Барашов, II Дьөппөҥҥө – Павлов курдук баайдар суохтар эбит. Кыра, 100-чэкэ сүөһүгэ дылы иитэр сүөһүлэнэ сылдьыбыт баайдар баар буола сылдьыбыттар.

Кэлин, советскай былаас буолуутун саҕана «Улуу Сыһыыга» олохтоох атыыһыт Ньукулай (Иванов Николай Гаврильевич) диэн аныгылыы баай киһи үөскээн сылдьыбыт. Кини хамначчыт эҥин туппатах, кими да атаҕастаабат-баттаабат киһи эбитэ үһү. Хата төттөрүтүн үөрэх, сайдыы тарҕанарыгар баҕалаах эбит. Ол курдук бэйэтин үбүнэн оскуола туттаран, учуутал наймылаһан, оҕолору хомуйан үөрэттэрэ сылдьыбыт. Ол оскуола дьиэтин кэнники нэһилиэк 1934 с. дойдуга көһөрөн киллэрэн туттарбыта (билигин интернат таһыгар турар.)

Нөөрүктээйи баайа Урдус (Старостин) эмиэ советскай былаас буолуон иннинэ үөскээн, улууска кулубалыы сылдьыбыт. Улахан баайа, баттыгаһа суох эбитэ үһү. Бэйэтэ урут быстар дьадаҥы киһи хаартынан сүүйэн, эргинэн байбыт.

Нэһилиэнньэ хаһаайыстыбаннай дьарыга

I Дьөппөн нэһилиэгин дьоно сүнньүнэн сүөһү иитиитинэн дьарыгыраллара. Бурдугу бэрт кыраны сорох ыаллар ыһаллара, онтукаларыттан бэрт дуона суох үүнүүнү ылаллара. Онон сиир бурдуктарын үксүн Амматтан, кэлин Мэҥэ-Хаҥаластан чугастааҕы нэһилиэктэринэн булуналлара. Хортуоппуйу, оҕуруот аһын олох да ыспат этилэр.

Тыаҕа олохтоох дьон үксүлэрэ аһыырдарын бултаан булуналлара. Сайын балыктаан, кыһын куобахтаан о.д.а. булду бултаан. Сорох дьоннор кыттыһан тимир уһааран, болгуо диэн уһааран ылбыт тимирдэрин Дьокуускайга, Аммаҕа тиэйэн бурдукка, таҥаска, чэйгэ-табахха эргитиһэр эбиттэр. Сорох тимир уһааран ылбыт болгуоларынан уһанан араас туттар сэби-сэбиргэли: сүгэни, быһаҕы, суханы, барананы, баһымньыны, хотууру, өтүйэни, кыстыгы о.д.а. дьиэҕэ-уокка туттуллар сэптэри оҥорон атыылыыллара.

Оннук уус Маачах Өндөрөй диэн баара (Афанасьев Андрей), кини Күбүнүгэ олороро. Кэнники колхозтар тэриллибиттэрн кэннэ нэһиилэ советын дьаһалынан колхозтары кэрийэ сылдьан уһанара, араас тыа хаһаайыстыбатын массыыналарын өрөмүөннүүрэ. Колхозтарга киниттэн үөрэнэн уустар баар буолбуттара. Тимири кини көҕүлээһининэн Бүүтэҥэ үрэҕэр Быта диэн сиргэ уһааран ылаллара. Онон Сала, Кубуну дьонноро дьарыгыраллара: Михайловтар – Матвей, Кыһыллаан, Кузьма, Филипп, Василий о.д.а. дьоннор. Сорох дьон таас уматан испиэскэ тааһын Дьокуускайга тиэйэн киллэрэн атыылыыр идэлээхтэрэ. Онон үрэх хаҥас өттүн дьоно (Төҥүргэстэр) уонна Хоточчулар ордук дьарыгырбыттара. Тааһы Хоточчу анныттан өрүстэн таһааран оһох оҥорон уматаллара. Сорохтор, Мэндэ үрэххэ саһаан кэрдэн, үрэх устун уһааран киллэрэн баран, болуотунан Дьокуускайга киллэрэн атыылыыллара үһү.

Нэһилиэктэн төрүттээхтэр

1) Скрябин Иван Николаевич – сахалартан бастакы байыаннай хирург, 1 Мировой, Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, ЯАССР доруобуйа харыстабылын бастакы наркома.

2) Федоров Юрий Федорович - Россия орто үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, СССР профтехүөрэҕириитин туйгуна, боксаҕа СССР спордун маастара, 20 үйэ спордун лауреата, Аҕа дойду иннигэр үтүөтүн иһин Уордьан 2 степеннээх мэдээллэрин кавалера, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ лауреата, Россия спордун бэтэрээнэ, Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина.

3) Варламова Анна Егоровна-Айысхаана – суруйааччы, публицист, «Чолбон» сурунаал эппиэттээх редактора, Россия суруйааччыларын Союһун чилиэнэ, Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна.

4) Скрябин Петр Алексеевич – Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, кавалер Ордена Славы и Ордена «Знак Почета», «Жданов» уонна «Тимошенко» колхозтар бэрэссэдээтэлэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин III уонна IV ыҥырыыларын депутата.

5) Скрябин Петр Семенович – ЯАССР үөрэҕириитин миниистирин солбуйааччы, ЯАССР уонна РСФСР оскуолатын үтүөлээх учуутала, награжден медалями «За доблестный труд в годы ВОВ», «За трудовое отличие» и т.д.

6) Алексеев Иван Николаевич- Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР үтүөлээх экономиһа, республика норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,Саха АССР үп-харчы миниистирэ.

7) Михайлов Федор Матвеевич – Саха АССР юстициятын министирэ, РСФСР үтүөлээх юриһа (1982 г.), ис дьыала полковнига, «В. И. Ленин 100 сааһыгар анаан үтүө үлэтин иһин», Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта, уонна ааттаах бэлиэ-мэдээллэринэн «Россия ис дьыалатын министерствотын 200 сылыгар», «Россия юстициятын министерствота тэриллибитэ 200 сылыгар», ытыктабыллаах бэлиэнэн «СССР ис дьыалатын минситерствотыгар туйгун үлэтин иһин».

8) Кириллин Дмитрий Васильевич –переводчик, критик. Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ.

9) Скрябин Анатолий Петрович – Россия үтүөлээх фермера, «Гражданскай килбиэн» Бэлиэ кавалера, Саха республикатын тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, үлэ ветерана, «Самартай» ТХПК тэрийбит директора, 1 Дьөппөн бочуоттаах олохтооҕо.

Сигэлэр

• Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия):Хангаласский улус Архыыптаммыт 2013, От ыйын 4 күнүгэр.
• naslegy.ru:Хаҥалас улууһун нэһилиэктэрэ Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 5 күнүгэр.
• gosspravka.ru:Хангаласский улус
• Скрябин Н. Г. I Дьөппөн нэһилиэгин былыргыта. - Дьокуускай: Дизайн-бюро "Булл", 2005
• «Якутская АССР», словарь-справочник. — Якутск, 1980.