Баҕа санааны үөскэтии
Баҕа санааны үөскэтии диэн оҕоҕо, киһиэхэ олоххо ситиһэ сатыыр сыалын үгэс оҥорон иҥэрии ааттанар.
Киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа баара хайаан да ирдэнэр. Киһи ханнык эрэ баҕа санаалаах буоллаҕына, ол баҕа санаата үгэс буола уларыйдаҕына тугу эмэ оҥорор кыахтанар. Үчүгэй санаалара элбэх уонна олоро үгэс буола кубулуйдахтарына үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир, үчүгэй майгылаах киһи буолар.
Киһи баҕа санаатын элбэхтик толкуйдуура, ырытара, өйүгэр оҥорон көрөрө, тупсарара оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйатар. Ситэ ырытыллыбатах, киирэн кэлэ охсубут быстах санааны оҥоро охсон кэбиһии быстах быһыыны, сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрэ олус элбэх.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн кинилэр курдук буолар баҕа санааны иҥэриннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр, төрөппүтүн курдук олоҕун олорор, үлэни-хамнаһы кинилэр курдук үлэлиир кыахтанар. Оҕо өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолууну ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанан киһилии быһыылары оҥорорго үөрэннэҕинэ эрэ олоҕун устата туһалаах дьыалалары, үлэни-хамнаһы оҥорон олоҕу сайыннарар кыахтанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго ииттэххэ, үөрэттэххэ оннук үгэстэр үөскээннэр киһи быһыылаах, киһилии майгылаах киһиэхэ кубулуйар.
Үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары оҕоҕо, киһиэхэ иҥэрэн биэриини таҥара үөрэҕэ оҥорор. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар алгыстары этии, мэлииппэлэри ааҕыы киһиэхэ соннук үгэстэри, баҕа санаалары үөскэттэҕинэ оҕо улаатан баран үгүс үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна, киһи быһыылаахтык олоҕун олордоҕуна таҥара үөрэҕэ туһаны оҥорбута дьэ биллэр. Таҥара үөрэҕэ оҥорор туһата хойутаан биллэриттэн оҕону иитиини, үөрэтиини олоххо уопутурбут дьон оҥороллоро ирдэнэр.
Киһи уһун үйэтин тухары куһаҕан быһыылары оҥорбокко, сыыһа-халты туттубакка, киһи быһыылаахтык, мас олордон, дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, иитэн олоҕун олороругар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр, хайдах ситиһэри ыйан биэрэр. Киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэригэр сиэри тутуһарын, киһи быһыытын аһара барбатын таҥара үөрэҕин хааччахтара хааччыйаллар. Сайдыыны ситиһии диэн саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии буоллаҕына, ол саҥаны айыы сыыһа-халты буолан хаалбакка, куһаҕаҥҥа кубулуйбакка табылыннаҕына, олоххо туһаны оҥордоҕуна эрэ туһаны аҕалар. Элбэх араас саҥаны айыылар табыллыбакка сыыһа-халты буолан тахсан куһаҕаны элбэтэллэр.
Киһи барыта баҕа санаатын толорууга дьулуһар. Ханнык баҕа санаалардаах даҕаны, соннук быһыылары оҥорор. Киһиэхэ үтүө, үчүгэй баҕа санаалар үчүгэй үгэстэри үөскэтэллэрэ хайаан да ирдэнэр. Таҥара үөрэҕэ үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары дьоҥҥо барыларыгар үөскэттэҕинэ, иҥэрдэҕинэ бары итэҕэйэр, тутуһар таҥараларыгар кубулуйар. Аныгы үйэҕэ айылҕа уларыйан тыала-кууһа эбиллэн истэҕинэ дьоҥҥо харыстыыр санаа улаатан биэриитин сахалар “Харыстас” таҥаралара үөскэтэн тарҕатар.
Баҕа санаа туолуута “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүккэ арахсар:
1. Атын киһи баҕа санааны толорон биэриитэ.
2. Баҕа санаатын киһи бэйэтэ толоруута.
Баҕа санаа туолуутун бу икки өрүттэрин тус-туспа ылан ырытыллар:
1. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ көрөн-истэн кыра баҕа санааларын кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Оҕолоро үөрэн-көтөн сылдьарын, атын оҕолортон тугунан да хаалсыбатын туһугар баҕа санаатын барытын толороллор, маанытык таҥыннара сатыыллар, сөбүлүүр минньигэс аһылыгынан аһаталлар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэр оҕолорун баҕа санаатын тук курдук толоро сатаан аһара кыһаналларыттан оҕолоро бэлэмҥэ үөрэнэн, атаах буолан хаалыан сөбүттэн таҥара үөрэҕэ сэрэтэр, “Оҕону атаахтатыма” диэн үөрэтэр. Сахалар кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар маннык халыйан хаалыы үөскүүрүн, куһаҕан, олоххо буортулаах үгэстэнэн хааларын былыр үйэҕэ быһааран атаах оҕо диэн аналлаах үөрэҕи олохтообуттар.
Баҕа санааны атын дьон толорон биэрэн дьоллоох буолууну үөскэтэр буоллахтарына оҕо улаатан баран бэлэми кэтэһэ сылдьара өссө улаатан иһэриттэн бэйэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥороро лаппа аҕыйыыр, бэйэтин эрэ туһугар аһара кыһанар буолуута улаатар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэлэтэн, ону-маны бэйэтэ оҥорор буолуутугар иитии, үөрэтии эрэ бу халыйыыны суох оҥорор кыахтаах. Итини тэҥэ “Ойуурдаах куобах охтубат” диэн өс хоһооно киһиэхэ атын дьон сүбэлэрэ, көмөлөрө олоҕор хайаан да туһалыылларын биллэрэр.
2. Оҕо улаатан иһэн бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорго үөрэниитэ төрөппүттэр улахан кыайыылара, ситиһиилэрэ буолар. Кыра эрдэҕиттэн оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлэтэ, оҥотторо үөрэтии соннук үгэстэр үөскүүллэригэр, иҥэллэригэр тириэрдэн улааттаҕына бэйэтэ ону-маны оҥорор кыаҕа улаатар.
Баҕа санааны бэйэ кыаҕынан толоруу эрэйэ, үлэтэ төһө да элбэҕин иһин дьолу аҕалара улаатар. Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ ону-маны бэйэтэ оҥоро сатыыра элбэх. Бу санааны хам баттаабакка көмөлөһөн, сайыннаран биэрии иитээччиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Бэйэтэ таҥна сатыыр оҕоҕо хайдах эрэ бириэмэ биэрэн таҥна үөрэнэрин ситиһии бэйэтин кыаҕар эрэнэр буолуутун үөскэтэр. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ оҥорбутунан, туппутунан астынара, дуоһуйара туһалааҕы оҥорорун элбэтэр. Оҕо бэйэтэ кыайарын оҥоро үөрэнэрин сахалар үөрэхтэрэ ирдиир.
Оҕоҕо үтүөҕэ баҕарар баҕа санааны таҥара үөрэҕэ улахан киһини үтүгүннэрэн, тугу барытын кини оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэн ситиһэр. Бу үөрэх киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, кэргэн ыллаҕына эбэтэр эргэ таҕыстаҕына ситиһиллэр.
Үтүөҕэ баҕарар баҕа санаалаах буолуу таҥаралаах буолууга тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ “Хаһан улахан киһи курдук буолаҕын”, “Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥор” диэн этэн үөрэтиилэрэ оҕо улахан киһи буолар баҕа санаатын үөскэтэр, сайыннарар. Ол баҕа санаатын ситиһээри оҕо кыайбатын да кыайар кыахтанар, үлэҕэ-хамнаска түргэнник үөрэнэр.
Аныгы дьахталлар биир эмэ оҕолорун куруук “Оҕом кыра, кыаммат” диэн этэ сылдьыылара оҕотун өйө-санаата сайдарын, улаатан эбиллэн иһэрин хааччахтыыр, бэйэтэ оҥорор, тутар күүһэ үөскүүрүн мэһэйдиир.
Төрөппүт оҕото хаһан улаатарын кэтэһэрэ, тугу эмэ туһалааҕы оҥороро улахан киһи оҥорорун курдук буоларын күүтэрэ оҕотугар дьайан баҕа санаатын киһитэ, улахан киһи үөскүүрүгэр көмөлөһөр. 2 аҥар тыһыынча сыллардаахха сахалар оҕону үөрэтэр улахан киһи буол диэн үөрэхтэрэ улаатан, тэнийэн улахан киһи “Будда” таҥараны үөскэппит.
Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллыбытын кэннэ дьоҥҥо тугу барытын үчүгэйдик, өссө тупсаҕайдык оҥорууга дьулуһар баҕа санаата үөскээһинэ үчүгэй киһи таҥара – Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.
Өй-санаа бу уларыйыылара сахалыы тылларга киирэн иҥэн сылдьалларын төрөппүттэр оҕону үөрэтэллэригэр куруук кэриэтэ туһаналлар. “Оҕом, улахан киһи буол”, “Оҕом, үчүгэй киһи буол”, “Үчүгэй оҕо” диэн этиилэр оҕоҕо соннук баҕа санаалары, үгэстэри үөскэтэллэр. Бу үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалар сабыдыалларыттан оҕо үчүгэй киһи буола улаатарга кыһанар уонна баҕа санаатын толорон ону ситиһэр. (1,56).
Киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалара үгэс буоллахтарына таҥараны үөскэтэллэр. Дьон уһун үйэлэрин тухары элбэх араас баҕа санааларын үгэс оҥосто сылдьыбыттара элбэх таҥаралар баалларынан дакаастанар. Уһун үйэлээх сахаларга дьон аҥардастыы бултаан аһыыр-таҥнар, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит кыыл, көтөр таҥаралар төһө да туһалара аасталлар билигин да умнуллубакка сылдьаллар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан баҕа санаалара уларыйдаҕына таҥаралара эмиэ уларыйан иһэрэ элбэх таҥаралар баалларынан дакаастанар. Сахалар атын, бэйэлэригэр холбоспут туспа омуктары, атын таҥаралаахтары репрессийэлээн туораппатахтарын, биир таҥара диктатуратын олохтооботохторун бэлиэтинэн билигин да элбэх таҥаралаахтара буолар.
Олох сайдан, тупсан истэҕинэ таҥара эмиэ уларыйан, аныгы, уларыйбыт баҕа санааҕа сөп түбэһэн биэрэн иһэрэ ирдэнэр. Олохтон, дьон баҕа санааларыттан хаалан хаалбыт таҥаралар уларыйар кэмнэрэ хайаан да кэлэр. Билигин Айылҕа уларыйан, сиргэ уу элбээн истэҕинэ дьоҥҥо Айылҕаны харыстыыр баҕа санаа улаатыытын олоххо киллэрэргэ саҥа үөскүүр “Харыстас” таҥара үөрэҕэ туһалыыр кыаҕа улахан. (2,12).
Урукку кэмнэргэ үөскээн сайдыбыт киһи таҥаралар аһара улаатан, бэйэмсэх санаалара аһара улааппытыттан, аҥардастыы салайааччылар, баайдар бас билиилэригэр киирбиттэриттэн, диктатуралары үөскэппиттэриттэн дьон эйэлээх буолууларын, өйдөрө-санаалара салгыы сайдыытын салайар кыахтара аҕыйаата. Тус-туспа өйдөөх-санаалаах, үчүгэйдэрин былдьаһаллара улааппыт салайааччылар бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэргэ кытта тиийэн эрэллэр. Чечняҕа буолан ааспыт сэрии уонна Сиирийэҕэ бара турар гражданскай сэрии итини бигэргэтэллэр.
Сахалар Үрүҥ Күн таҥаралара бары киһи таҥаралартан үрдүктүк турарынан уонна айылҕа тутаах тутулуга буоларынан дьоҥҥо эйэлээх буолууну үөскэтэр кыаҕа улахан. Билигин дьоҥҥо барыларыгар тэҥҥэ тиийэр дьайыылаах Үрүҥ Күн таҥараны Россияҕа тарҕатыы эрэйиллэр. Үрүҥ Күн таҥара Россия элбэх ахсааннаах тус-туспа итэҕэллээх дьонугар эйэлэһиини, биир санааланыыны үөскэтэр кыахтааҕыттан сайдара эрэйиллэр. (3,83).
Элбэх тус-туспа итэҕэллэри тутуһар араас омуктар бииргэ мустан олорор дойдуларыгар, Россияҕа саҥа таҥара, эйэлээх буолууну үөскэтэр, айылҕаны харыстыыр күүстээх Үрүҥ Күн таҥара саҥалыы тарҕанар кэмэ кэллэ.
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.
3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: 2016. – 148 с.