Баҕа санаа туолуута
Баҕа санаа туолуута киһиэхэ дьолу биллэрэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ баар-суох баҕа санаатынан төрөппүттэрин курдук буолуу буолар. Kөрөн, үтүктэн үөрэнэн иһэр. Улаатан истэҕинэ, өйө-санаата эбиллэн баҕа санаата үрдээн, эбиллэн биэрэр. Улахан киһи буола охсор баҕа санаата өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн элбэтэригэр тириэрдэр. Киһи олоҕор баҕа санаата сирдиир, ыҥырар, угуйар.
Киһи олоҕун сыала киниэхэ баҕа санаата буолан сылдьар. Сорох киһи бу баҕа санаатын олус түргэнник, улахан эрэйэ суох ситиһиэн, онтон атыттар үйэлэрин тухары ситиһэ сатаан баран кыайымыахтарын, баҕа санаалара хаһан да туолбат ыра санаалар буолан хаалыахтарын сөп. Киһи саныыр санаатын ситиһиитэ, олоҕун сыалын толорон иһиитигэр тэҥнэнэр. Ханнык баҕа санаалардаах буолар даҕаны соннук дьыалалары оҥорор. Оҕоҕо үчүгэй, киһилии, сырдык, сайдыы диэки тардыһыылаах баҕа санаалары иҥэрэн биэрии бары төрөппүттэртэн уонна иитээччилэртэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буолар.
Баҕа санааны толоруу, ситиһии икки араастаах:
1. Киһи бэйэтин үлэтинэн-хамнаһынан, оҥорон-тутан, туох баар кыаҕын туһанан баҕа санаатын ситиһиитэ. Бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорон баҕа санаата туолуутун олоҕор дьиҥнээхтик ситиһиитэ буолар.
Бу быһаарыы киһи кыаҕар олоҕурар. Сахалыы «Кыах» диэн киһи күүһэ-уоҕа, бэйэтэ тутан-хабан оҥорор дьоҕура ааҕыллар.
2. Киһи бэйэтин санаатыгар, оҥорон көрөн, урукку баҕа санаатын намтатан, туолбут курдук санааһына. Киһи санаата ханна баҕарар тиийэринэн туһанан, киһи ханнык баҕарар баҕа санаатын туолбут, ситиспит курдук сананыыта, кини баҕатын толорон уоскуппут курдук буолан санаатын сымнатар. Киһи баҕа санаатын бэйэтин санаатыгар эрэ толоруута диэн ааттанар.
Киһи киһи буолбутун быһаарар бэлиэнэн ханнык баҕа санаалардааҕа буолар. Киһилии баҕа санаалардаах киһи – киһи буолар. Киһи баҕа санаалара киһи быһыытын иһинэн, сиэри кэспэт буолуохтарын наада. Бэйэтин кыаҕын иһинэн баҕа санаалардаах киһи – киһи буолар уонна баҕа санаатын толорон дьолу ситиһэр кыахтанар. Баҕа санаа киһи кыаҕын иһинэн буоллаҕына эрэ киһи ону толорон дьолу ситиһэр.
Дьол эмиэ киһи бары быһыыларын, баҕа санаатын курдук икки сүрүн араастардаах. Бу араастар бэйэ бэйэлэрин кытта холбуу ситимнэһэн хаалбыттарын да иһин сүрүн бэлиэлэринэн арахсаллар:
- Быстах дьол. Быстах баҕа санаа туолуута астыныыны, дуоһуйууну, быстах кэмнээх дьолу аҕалар. Астыныы, дуоһуйуу өйдөбүлэ ордук эти-сиини кытта сибээстээх. Спордунан дьарыктаныы төһө да эти-сиини сылаппытын иһин киһини кыайыылары оҥорорго тириэрдэр буолан астыныыны, дуоһуйууну биэрэр. Үлэ эмиэ итинник. Kүүстээх үлэ кэнниттэн киһи үлэлээн оҥорбутуттан улаханнык астынар, дуоһуйар.
Астыныы ордук эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаһар өйдөбүл. Астан-үөлтэн киһи аан маҥнай астынар, онтон дуоһуйар. Астык ас диэн чахчы үчүгэй ас ааттанар.
- Дьол. Баҕа санаа туолуута киһиэхэ дьолу аҕалар. Кыра баҕа санаа туоллаҕына - кыра дьол ситиһиллэр. Улахан баҕа санаа туолуута улахан дьол кэлиитигэр тириэрдэр.
Дьоллоох буолуу диэн киһи баҕа санаатын ситиһэн санаата туолан дуоһуйуутун аата. Ханнык эмэ баҕа санаа, уруккуттан саныы сылдьыбыт былаан туолуута киһиэхэ санаатын толорон дьоллоох буолуу санаатын аҕалан, дуоһуйууну үөскэтэр. (1,25).
Баҕа санаа аһара баран ыра санааҕа кубулуйан хаалбатын киһилии өй-санаа эрэ ситиһэр кыахтаах. Ханнык баҕарар баҕа санаа киһи оҥорор кыаҕын иһинэн буоллаҕына эрэ киһи толорор кыахтаах. Киһилии өй-санаа киһи бэйэтин кыаҕын билинэрин, кыаҕын таһынан, аһара барбатын хааччыйар хааччах буолар уонна сахалыы киһи быһыыта диэн ааттанар.
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.