Биир оҕо

Биир оҕо атаах буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтэ хантан кэлбитин 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри билбэт. Улахан дьон албыннаан: «Хаппыыста быыһыттан булбуппут»,- диэтэхтэринэ итэҕэйэригэр эрэ тиийэр. Төрөппүттэрэ, дьоно кыра эрдэҕинэ хайдах улаатан испитин кэпсээбэтэхтэринэ, хаартыскаларын көрдөрбөтөхтөрүнэ хантан кэлбитин, хайдах улааппытын, кимнээх көрбүттэрин-истибиттэрин кырдьык, билбэккэ эрэ улаатар.

Ыаллар биир икки оҕолоро утуу-субуу улаатан иһэннэр бэйэлэрэ кыра оҕону төрүт көрбөккө эрэ улаатан хаалаллар. Улаатан, улахан да киһи буолан бараннар бэйэлэрэ төрөппүттэригэр кыра оҕо буола сылдьаллар, куруук бэйэлэрин көрдөрөллөр, көмөҕө наадыйаллар, туохтара-эмэлэрэ син-биир табыллыбата элбээн иһэр. Улаатан иһэн бэйэтэ кыра оҕону көрбөтөх киһи бэйэтин кыра оҕо курдук сананарын кыайан бырахпакка уһуннук эрэйдэнэр.

Ыал биир эбэтэр икки да оҕото кыра оҕо диэни көрбөккө улаатыылара бэйэлэрэ оҕолоннохторуна оҕолорун сатаан көрбөттөрүн-истибэттэрин үөскэтэр. Киһи бэйэтин өйө-санаата, салгын кута 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдар буолан, бэйэтэ кыра оҕо буола сылдьыбытын букатын да билбэт. Кини бэйэтэ улаатан иһэн, үөрэҕи ылынар кэмигэр, кыра оҕону көрбөтөх буолан, оҕону хайдах көрөргө-истэргэ төрөппүттэриттэн үөрэммэккэ хаалар.

Мааны ыал биир оҕото бэйэтэ кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитин өйдөөбөт буолан, билбэт, улаатан иһэн оскуолаҕа киириэн эрэ иннинээҕитин эрэ онон-манан өйдүүр. Кини санаатыгар хайы-сах улаатан баран баар буолбут курдук. Бу киһи улааттаҕына кыра оҕону көрөр-истэр туһунан туох да өйдөбүлэ, кыра да билиитэ суох буолар. Бэйэтэ билбэт суолугар, тутан-хабан көрбөтөх быһыытыгар, оҕону үөрэтиигэ сөп түбэһэр кытаанах көрдөбүлэ суох буолан, оҕолонноҕуна бэйэтинээҕэр атаах гына иитэр.

Биир эбэтэр икки оҕолоох ыаллар оҕолоро ийэлэриттэн, эбэлэриттэн быһаччы үтүктэн кыра оҕону көрөргө-истэргэ үөрэниилэрэ суох буола быстан хаалар. Эбэлэр бэйэлэрин үйэлэригэр хас да оҕону көрөн үөрэппит үөрэхтэрин соҕотох сиэннэригэр көрдөрөн үөрэтэр кыахтара суох буола быстар. Эбэлэр биир сиэннэрэ бэйэтэ соҕотох уонна кыра буолан, ким, хайдах кыра эрдэҕинэ көрбүтүн олох да өйдөөбөккө эрэ улаатар.

Ыаллар биир эбэтэр икки да оҕолоох буолуулара оҕону иитиини-үөрэтиини сымнатан, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии майгыга, өйгө-санааҕа иитиллибэккэ, атаах буола улааталлар.

Кут-сүр үөрэҕин ыйыытынан оҕону киһилии майгыга, аһара барбат буолууга 5 сааһыгар диэри үөрэтиллэр. Бу быһаарыы былыргы кырдьаҕастар оҕону иитиигэ аналлаах «Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үөрэтиллэр» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Бэйэлэрэ биир эбэтэр икки оҕолоох ыаллар оҕолорун киһилии майгыга үөрэтэллэрэ ити иһин олус уустугурар. Кинилэр кыра оҕону иитиини-үөрэтиини барытын кинигэлэртэн эбэтэр билэр дьон кэпсээннэриттэн эрэ билэр кыахтаахтар. Аҕыйах оҕолоох төрөппүттэр бэйэлэрэ элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро буолбатахтарына, эбиискэ үөрэҕи ылымматахтарына киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннараллара аһара уустук дьыалаҕа кубулуйар.

Элбэх оҕолоох ыаллар улахан оҕолоро бэйэтин кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу олох кыра эрдэҕиттэн көрө-истэ үөрэнэр. Кыра эрдэҕинэ хайдах саататары, оонньуурунан аралдьытары барытын баһылыыр. Кини оҕону кыайан көтөҕөр буолуоҕуттан ыла сыһа-соһо сылдьан ийэлэрин эбэтэр эбэлэрин быһаччы ыйыыларынан, көрдөрөн биэриилэринэн оҕону көрөр-истэр, көтөҕөр. Улахан оҕо кыра оҕону хайдах тутан-хабан көрөргө-истэргэ уоппуттаах дьон, ийэлэрин, эбэлэрин көмөлөрүнэн, көрдөрөн биэриилэринэн, бэйэтэ тутан-хабан үөрэнэр. Бэйэ үтүктэн үөрэниитэ ордук тиийимтиэтин кинилэр, улахан оҕолор билэн улааталлар. Бу быһаарыыга «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии сөп түбэһэр.

«Оҕо оҕону үөрэтэр» диэн этэллэр. Улахан оҕолор кыра бырааттарын дуу, балыстарын дуу улаатан истэҕинэ батыһыннара сылдьан бэйэлэрэ тугу сатыылларыгар барытыгар үөрэтэллэр. Оҕо бэйэтэ атын оҕо тугу оҥорорун көрөн үтүктэн үөрэниитэ ордук тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө.

Улаатан иһэн кыра оҕолору көрөргө төрөппүттэрин көмөлөрүнэн үөрэммит оҕо бэйэтэ улаатан оҕолонноҕуна оҕону хайдах баҕарар көрөр-истэр кыахтанар. Киниэхэ ханнык да туспа көмө наада буолбат. Кини оҕотун чахчы бэйэтэ хайдах үөрэтиллибитин курдук үөрэтиэн сөп кыахтаах, билиилээх-көрүүлээх буолар.

Оҕону бэйэ хайдах иитиллибитин, көрүллүбүтүн курдук көрөн-истэн үөрэтэр наадаҕа төрөппүттэр оҕолорун хайдах ииппиттэрин билиэххэ наада. Бу үөрэҕи билэргэ ыаллар улахан оҕолоро кыра бырааттарын дуу, балыстарын дуу төрөппүттэрин кытта бииргэ көрсөн үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэр кыахтаахтар. Оҕону иитии-үөрэтии үөрэҕэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр суола итинник эрэ суолунан салгыы баран иһэрэ табыллар.

Элбэх оҕолордоох ыаллар оҕону иитэр, көрөр-истэр үөрэхтэрэ ити курдук салгыы бэриллэн иһэр. Кыра оҕону улаатан иһэр оҕо төрөппүттэрин көмөлөрүнэн көрөргө-истэргэ үөрэниитэ, төрөппүттэр оҕону көрөр-истэр үөрэхтэрэ кэлэр көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэрин хааччыйар. Улахан оҕо кыраларын бэйэтэ дьаһайан көрөрө-истэрэ туспа уратылардаах.

Улаатан иһэн кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу көрбүт оҕолор өйдөрө-санаалара олус түргэнник улахан киһи өйүгэр уларыйаллар. Кыра оҕону көрүүттэн-истииттэн олус улахан эппиэтинэскэ үөрэниилэрэ, барыга-бары улахан дьоннуу сыһыаннара сайдар. Кыра эрдэҕиттэн ханнык да сыананан кэмнэммэт күндүнү, кыра оҕону көрө үөрэниитэ бэйэтин итинник үрдүк эппиэтинэһи ылыныыга үөрэтэн кэбиһэр. Бэйэтин илиитинэн тутан-хабан кыра оҕону хайдах көрөргө-истэргэ үөрэнэрин тэҥэ салайыыга, дьаһайыыга эмиэ үөрэнэр.

Элбэх оҕолордоох ыаллар оҕолоро биир күүстээх хамаанда буолан тахсаллар. Улахан уол кыра уолаттарга муҥур тойон буола улаатар, эппит тылын толотторооччу улахан салайааччы буолар. Кыра уолаттар убайдарын эппитин толороллоро хайаан да ирдэнэр, чиҥ көрдөбүлгэ кубулуйар.

Бииргэ төрөөбүт оҕолорго итинник кытаанах былаас үөскээһинэ оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата, аһара барбат буолуутун үөскэтэр. Бу быһаарыы саҥа ону-маны билэн, үөрэнэн эрэр кыра киһи улахан оҕолору куруук батыһан, үтүктэн үөрэниитигэр олоҕурар. Ханнык да улахан күүһүлээһин туттуллубат. Арай: «Мин эмиэ хаалсыбаппын, мин эмиэ сатыыбын»,- диэн санааттан батыһан иһэр кыралар бары быһыыларын улахаттары үтүктэн оҥороллоругар олоҕурар үөрэх буолар. Онтон улахан оҕо «Мин курдук оҥор» диэн көрдөбүлэ хайаан да толоруллар, чиҥ буолуута үөрэнии ситиһиилээх буоларын хааччыйар.

Элбэх оҕолоох ыаллар холобурдарыттан ылан туһаннахпытына, кыра оҕону, 5 сааһыгар диэри үөрэтиигэ кытаанах, чиҥ көрдөбүл баар буолуохтаах. Оҕону үөрэтии барыта батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн ситиһиллэрэ ийэ кута үгэстэргэ үөрэнэригэр олоҕурар буолан ордук тиийимтиэ. Оҕо бэйэтэ үтүктэр дьоҕурун сайыннаран биэрии улахан оҕо курдук эбэтэр төрөппүтүн курдук буоларын ситиһэригэр көмөлөһөр.

«Кыра оҕо атаах буолар» диэн өйдөбүл саха дьонугар иҥмит. Бу этии элбэх оҕолоох ыаллар кыра, «мурун бүөтэ» оҕолоругар эрэ сыһыаннаах этэ, ону кэлин оҕолорго барыларыгар сыбаан кэбиһии оҕолору барыларын атаах оҥордо. Дьиэ кэргэн барылара көрө-истэ сатааһыннарын, маанылааһыннарын түмүгэр кыра оҕолоругар итинник, атаах буолуу өйө-санаата үөскээн олохсуйан хаалара кырдьык. Төрөппүттэр бэйэлэрэ мөлтөөн, сымнаан биэриилэрэ «Оҕо мөлтөх, кыра» диэн улахаттарга төттөрү ыйыыны биэриилэрэ кыра оҕо майгынын уларытан атаах буолуутугар тириэрдэр.

Урукку кэмҥэ сахалар ыал улахан оҕотун өйө-санаата сайдыытын табан туһаналлар этэ. Билигин: «Улахан оҕом үлэһитим, барыга-бары көмөлөһөр»,- диэн этии элбэх оҕолоох ыаллар аҕыйааннар аанньа туттуллубат буолла. Ол оннугар «Кыра оҕо атаах буолар» диэн быһаарыыны биир, икки оҕолоох ыаллар оҕолоругар сөп түбэһэр диэн тутта үөрэниибит оҕолору барыларын атаах оҥорор.

Ыаллар бары биирдии, иккилии эрэ оҕолонуулара кыра оҕону иитии, үөрэтии үлэтэ барыта кинигэлэртэн эрэ ылылларыгар тириэрдэр. Кэтээн көрүү түмүгүнэн кинигэ үөрэҕин быһаччы ылынан толорооччу олус аҕыйах буолара билиннэ. Киһи барыта бэйэтэ тутан-хабан үөрэммитин ордук чугастык ылынан, толороругар кыаҕа улахан буолар. Бэйэтэ кыра эрдэҕинэ эрчиллибэтэх киһи кинигэ эрэ ааҕан баран оҕотун көрөрө-истэрэ, эрчийэрэ олус ыарахан суол. Оҕону этин-сиинин тымныынан эрчийии, зарядка оҥорорго үөрэтии букатын да хаалан эрэр.

«Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии баара омук дьоно аҕыйах оҕолоннохторуна, оҕону иитэр-үөрэтэр кыахтара эмиэ мөлтөөн иһэрин быһаарар. Эдэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии мөлтөөһүнэ омук дьонун барыларын мөлтөтөр.

Айылҕа киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор биир ыараханынан хат дьахтарга үөскүүр бэйэмсэх санаата буолар. Тоҕус ыйы быһа дьахтар этигэр-сиинигэр хаатыйаланан үөскүүр оҕотун бэйэтин этин-сиинин сорҕото, бас билиитэ курдук саныы үөрэнэр. «Миэнэ», «Мин оҕом» диэн санаата аһара барар. Оҕолоох ийэ бэйэмсэх санаата оҕотун иитэригэр улахан уустуктары үөскэтэр. Оҕотун бэйэтин этин-сиинин сорҕото буоларын билиниитэ ити санаатын ураты күүһүрдэн кэбиһэр. Икки оҕолоох ийэ бэйэмсэҕэ соччо аҕыйаабат. Икки илиитинэн оҕолорун көҥүл тута-хаба, көтөҕө сылдьар кыахтаах буолан миэннэрэ диэн санаатын кыччаппат.

Ийэ бэйэмсэх санаата үһүс оҕотун кэнниттэн дьэ ааһар. Кыайан барыларын көтөҕөрө кыаллыбакка улахан оҕотун «Эн улахан буоллуҥ, бэйэҥ сырыт, хаамп»,- диэн этэн үөрэтэрэ дьэ киирэр. Улахан оҕотун кыралары көрүүгэ көмөлөһүннэрэ үөрэтэрэ үлэлииргэ, барыны-бары бэйэтэ быһааран оҥорорго үөрэнэригэр тириэрдэр. Улахан оҕо кыра оҕолору көрүүгэ-истиигэ ийэтин көмөтүнэн үөрэнэрэ, билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр, кыраларын салайар, дьаһайар дьоҕура сайдарыгар тириэрдэр.

«Ийэ оҕотун атаахтатар, маанылыыр» диэн этиини олус көнөтүк ылыныыттан оҕону аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан кэбиһии сайынна. Сымнаҕас майгылаах оҕону аһара көрүү-истии, харайыы бэйэтигэр олус бэриммит киһини иитэр, онтон кытаанах майгылаах оҕону атаахтатыы аһара бара сылдьар киһини улаатыннарарын букатын да аахайбаппыт хомолтолоох.

Урукку кэмҥэ саха биллэр баайдара оҕолорун иитэллэригэр ураты ыарахаттар баалларын билэннэр улахан оҕолорун атын, дьадаҥы ыалларга биэрэн ииттэрэн ылаллара. Маннык иитии үтүө холобурунан баай киһи Баһылай Ксенофонтов буолар. Кини уолаттара саха дьоно бэйэлэрин билинэн, сайдалларын-үүнэллэрин туһугар олохторун да харыстаабакка үлэлээбиттэрэ.

Билигин баар кырдьаҕас дьон олохторун дьоһуннаахтык, киһи быһыылаахтык олорбут өттүлэрэ бары кыра эрдэхтэринэ үлэлээн-хамсаан чиҥ соҕус бэрээдэккэ үөрэммит дьон. Кырдьа баран иһэн сыаналаан көрдөххө кыра эрдэхтэринэ наһаа мааны, атаах баҕайы оҕолор олох очурдарыгар оҕустараннар сорохторо букатын да олохтон туораатылар, онтон атыттара син сыыгынаан эрэ сылдьаллар.

«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этии баара олох ыараан, оҕону көрүүгэ-истиигэ кытаатыы киирдэҕинэ, кэлэр көлүөнэ дьон ордук кыайыылаах-хотуулаах үлэһит дьон буола улаатаннар, омуктарын күүһүрдэллэрин бэлиэтиир. Билигин саха дьоно күүһүрэ түһүөхтэрин баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии үлэтин лаппа кытаатыннаран, чиҥэтэн, төрөппүттэр эппиэтинэстэрин үрдэтэн биэрдэхпитинэ тугу эмэни ситиһиэхпитин сөп.

«Үөрэнии кытаанаҕа олоҕу олорору чэпчэтэр». Дьон бары үөрэнии ыарахан, чиҥ буоллаҕына эрэ туһаны аҕаларын билэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ олоҕу олорорго үөрэниитэ эмиэ кытаанах соҕус, чиҥ буолуохтаах. (1,10).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.