Билии-көрүү

Билии-көрүү кэҥээн иһэр. Олоххо туох саҥа баарын барытын киһи билэрэ уустугурда, кыаллыбата элбээтэ. Үрдүттэн, саба быраҕан элбэҕи билэ сатааһын көтүмэх буолуу, солумсаҕырыы улаатарын үөскэтэриттэн сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Тугу барытын билэр курдук кэпсэниини сахалар сөбүлээбэттэр, “Уу-хаар тыллаах” диэн итэҕэйбэттэр, туораталлар.

Үөрэх, билии эбиллэн иһиититтэн өй-санаа сайдан, тупсан иһэр. Тугу, хайдах оҥорору оҕо билбэтэ өйө-санаата ситэ сайда илигин, билиитэ кэҥии илигин биллэрэр. Бу хаалан хаалыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ улахан, барыны-бары сатыыр киһини үтүгүннэрэн үөрэтэн ситиһиннэрэрэ ордук табыллар уонна ситиһии кэлэрин түргэтэтэр. “Киһи киһиттэн үөрэнэр” диэн этии итинник дакаастанар.

Уһун үйэлэргэ киһи оҥорор быһыылара тупсан, сайдан бу таһымын ситиспиттэр. Бу таһым киһи быһыыта диэн сахалыы ааттанар уонна сиэри үөскэтэр. Ол аата киһи оҥорор быһыылара барылара былыр-былыргыттан үчүгэйдэрэ туспа араарыллан, киһи быһыыта диэн аналлаах үөрэх үөскээбит уонна сиэр диэн кэһиллибэт, аһара барбат кыйыаламмыт.

Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо сыыһа-халты буолан тахсара олох аҕыйыыр. Бу үөрэҕи тутуһар киһини сахалар киһи быһыылаах диэн ааттыыллар уонна олохторугар туһанан оҕолорун киһи быһыылаах буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.

Өй-санаа үөрэҕэ библияҕэ суруллубута элбэх. Онно “Прости им, ибо не ведают, что творят” диэн суруллар. Библия бу этиитэ оҕолору үөрэтиигэ ордук улахан суолталаах. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, билиитэ кэҥии илигинэн тугу оҥорорун кыайан таба сыаналаабакка, туох содул үөскүүрүн быһаарбакка эрэ оҥорон кэбиһэрэ элбэҕиттэн сыыһаны-халтыны үгүһү оҥоруон сөбүттэн сэрэтэ сатыыр этии буолар.

Сыыһа туттубут оҕону мөҕө түһэн, аны маннык оҥорума диэн этэн баран тохтуурга тиийиллэр, тоҕо диэтэххэ бу быһыыта үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буоларын билбэтиттэн оҥорон кэбиспит буолуон сөп. Ол иһин өссө эбии үөрэтэн, такайан биэрии эрэйиллэр. Оҕо туохха барытыгар киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.

Оҕо тугу эмэ сыыһа тутуннаҕына, алҕаһы оҥорбутун бэйэтэ да билэр, санааргыыр. Онно эбии аһара мөҕөн кэбистэххэ ону-маны, туһалааҕы да оҥорор санаата аҕыйыан сөп.

Билбэт оҕону, киһини мөҕөртөн да туһа тахсыбат. Туохтан мөҕүллүбүтүн да билбэккэ хаалан, атаҕастыыллар, туораталлар диэн санаата улаатыан, хомойуон сөп. Оҕону аан маҥнай үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэр, үөрэтиллэр, онтон сыыһа оҥордоҕуна көннөрүллэр, маннык оҥоруллар диэн эбии үөрэтиллэр.

Киһи оҥорор быһыыта тупсарыгар, үөрэх бастаан иһиэхтээх диэни дьон бары билэллэр, үөрэнэ, билиилэрин кэҥэтэ сатыыллар. Дьон сыыһа-халты туттунууларын үөрэтэн, олору оҥорбокко кыһаналлар.

Аныгы кэмнэргэ туттулла сатыыр, сокуону билбэт буолуу эппиэтинэстэн туораппат диэн этии төрдүттэн сыыһа, дьону балыйыы буолар. Бу этии өй-санаа көрдөбүлүнэн табыллыбат. Аан маҥнай библия этиитигэр сөп түбэспэт. Ону тэҥэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар үөрэх бастаан иһиэхтээҕин буккуйар.

Бары сокуоннары барыларын дьон билиилэригэр таһаарбыты тэҥэ, хас биирдии киһиэхэ эбии быһааран, өйдөтөн биэрии оҥорулуннаҕына эрэ табыллар. Сокуон дьайыыта үгэскэ кубулуйдаҕына эрэ дьон бэйэлэрин кыахтарынан толоруохтарын сөп.

Куһаҕан буолан тахсыа диэн билбэтиттэн оҥорон кэбиспит киһини эбии үөрэтэн, такайан биэрии эрэ, бу быһыыны көннөрөр, тупсарар кыахтааҕын туһаныы ирдэнэр. Билии элбээтэҕинэ эрэ сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыр кыахтанар.

Аныгы массыыналар аһара күүһүрэннэр, түргэтээннэр суоппар сэрэҕэ, быраабылалары тутуһара өссө улаатарын ирдииллэр. Суол абаарыйаларыгар олус элбэх эдэрдэр өлөллөрө, инбэлиит буолан хаалаллара дьону санаарҕатара улаатта.

Суол быраабылаларын кэһээччилэр элбэхтэр, кинилэри эбии үөрэтэн, такайан биэрии аан маҥнай ирдэнэрин тутуһуохпут этэ. Быраабыланы кэһэн иккистээн түбэспит суоппары бэйэлэрин харчыларыгар хайаан да эбиискэ үөрэтиини киллэрэн биэрии эрэйиллэр. Бу үөрэҕи үгэс буолан умнуллубат турукка тиийиэр диэри үөрэтии туһатын улаатыннарар.

Биир быраабыланы үһүстээн кэһии куһаҕан үгэһи үөскэтиэн сөбүттэн массыына ыытар праваны былдьыырга да сөп буолар.

Дьон өйө-санаата ситэ сайда, билиилэрэ кэҥии илигиттэн туттуллар сокуоннары билбэттэр. Биирдэ иһиттэхтэринэ даҕаны аахайбакка хааллараллар. Ону тэҥэ араас элбэх олоххо туһата суох сокуоннары дьон арааран билэллэриттэн соруйан толорботтор. Ол иһин хайаан да бу сокуоннары барытын үөрэтии, дьоҥҥо тириэрдии эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Тэлэбиисэр араас элбэх программаларыгар аналлаах сокуоннары билиһиннэрэр, дьоҥҥо тириэрдэр, үөрэтэр передачалар куруук баар буолуо этилэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын аан бастаан арааран билэ үөрэннэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарын табан туһанар. Лаппа аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэн, олору оҥорботоҕуна үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп.

Оҕо, киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатарга аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билии туһата улахан. Оҕону үөрэтии түргэнник уонна тэтимнээхтик барар кыахтанар. Оҕо, киһи туохтан эмэ кэһэйдэҕинэ, ыарыыланнаҕына үөрэҕи ылынар кыаҕа аһара улаатарын, куһаҕаны урутаан билии үөскэтэр.

Өй-санаа бу тиийимтиэтин улаатыннарар уратытын сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан иҥэрэр.

Үөрэҕи, билиини сайыннарыы уонна дьоҥҥо тириэрдии эрэйиллэр. Арай олоххо туһалаах, туттуллар, сайдыыны аҕалар сокуоннары айан олоххо киллэрии табыллар. (1,80).

Туһаныллыбыт литература.

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.