Билсии - көрсүү
Сахалар билсии-көрсүү диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, үлэни тэрийиигэ, салайыыга улахан барыстааҕын, туһалааҕын бэлиэтииллэр. Киһи аан маҥнай көрсөн билсэрин кэнниттэн сыыйа-баайа кэпсэтэн билсиитин кэҥэтэр. Элбэх билсиилээх буолууга киһи элбэх дьону барыларын хараҕынан көрөн, арааран билэрэ, ааттарын-суолларын, олохторун, үлэлэрин-хамнастарын туһунан умнубата ордук улахан туһаны оҥорор.
Аан маҥнай дьон бэйэ-бэйэлэрин тас көрүҥнэрин көрсөллөр, сыана биэрсэллэр, онтон салгыы кэпсэтиһэн билсиһэллэр. “По одежде встречают, по уму провожают” диэн этии итини быһаарар. Атын омуктары кытта билсиһии илиинэн, тарбахтарынан көрдөрүүттэн саҕаланан баран араас бэлиэлэринэн салҕаныан сөп. Кэпсэтиһэн билсии көрөн билсиитээҕэр быдаҥ дириҥ өйдөбүлү үөскэтэр.
Сахалар кэпсэтинньэҥнэринэн, кэпсээннэрэ элбэҕинэн аатырбыт, сурахха киирбит дьон, “Туох солун баар” диэн саҥаны билэ охсор санаалара элбэҕиттэн ыйыталаспытынан бараллар. Хаһан баҕарар көрсүһэ эрэ түстэллэр билсиһэн, кэпсэтиһэн иһэллэрэ баһыйар, кэпсэтэн билэр киһилэрин булуохтарын сөп. “Киһи кэпсэтэн билсэр, ынах маҕыраһан билсэр” диэн этиини былыр-былыргыттан олохто-ругар туһана сылдьаллар. Кэпсэтинньэҥ буолуу билсиһии түргэтииригэр, кэҥииригэр уонна дириҥииригэр тириэрдэр аналлаах.
Кэпсэтинньэҥэ суох эбэтэр кэпсэтиэн, дириҥник билсиһиэн баҕарбат киһи аҥардастыы суох эбэтэр баар диэн эппиэттиэн, кэпсэтиини быһан иһиэн сөп. Кини ыйытыыга нэһиилэ хардарара кэпсэтии салҕанарын мэһэйдиир. Кэпсэтиэн баҕарбат киһи тугу да хардары ыйыппат, кэпсэтэр киһитин санаатын билэ сатаабатын таһынан, бэйэтэ тугу да кэпсээбэт уратылаах. Кэпсэтии салҕанарын киһиттэн ону-маны ыйытыы, араас солуну билэ-көрө сатааһын төрүттүүрүн туһаммакка хаалларан иһэр.
Сахалар кимниин эрэ көрсүһэ түһээт “Туох солуннааххын? диэн ыйыталлар, ону-маны саҥаны, уратыны билэ-көрө сатыылларын аан маҥнайгыттан биллэрэллэр. Көрсүһэ түһээт итинник ыйытыы туох баар солуну билэри тиэтэйбэккэ эрэ барытын кэпсииргэ күһэйэр. Арай “Солун суох” диэн эппиэт солуну истиигэ аһара тиэтэйэр, ыксыыр, солумсаҕырар куһаҕанын, киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин биллэрэн тохтотууга туһалыыр. Аһара солуну билэн иһииттэн солумсах буолуу үөскүүрүн билии, сэрэнии эрэйиллэр.
Солумсах буолууну ордук дьахталлар сөбүлээбэттэр, Солумсах буолуу дьайыыта, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһин эр киһи утумун, буор кутун буккуйан төрүүр оҕолорго куһаҕаны оҥороро биллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһыйан салайаннар солун диэн солумсаҕы үөскэтэр уонна солумсах буолууну тохтотор тылбытын “сонун” диэн сахаларга суох тылга уларытан суох оҥоро сатыыллар. Билигин дьон солумсаҕыра сылдьаллара элбээбитин биллэр элбэх үлэлээх тыабыт сириттэн үөрэҕи баһылыыбыт диэн ааттаан эдэрдэр куотан барыылара уонна эдэр ыаллар уһуннук бииргэ олорбокко арахсыылара элбээбитэ бигэргэтэллэр.
“Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит, хайдах олордугут? диэн ыалдьыт киһи ыйытыыта киэҥ кэпсэтиини саҕалыыр кыахтаах. Бэйэтэ кэпсиирин тэҥэ, элбэхтик ыйытар киһи кэпсэтиини киэҥник ыытар кыахтанар. Элбэх киһини билсэр, көрсөр киһи билсиилээх, көрсүүлээх диэн ааттанар. Бэйэтэ үлэтинэн-хамнаһынан киэҥник биллэр салайааччы киһи элбэх билсиилээх, көрсүүлээх буолара сөп.
Аныгы сайдыылаах, араас иһитиннэрэр, биллэрэр тэрилтэлэр тарҕаммыт олохторугар билсии-көрсүү киэҥник тэнийдэ. Билсиһии сокуона дойду президенигэр диэри 6 эрэ кэрдиис, төхтүр баар диэн этэрэ быһаарыллар кыахтанна. Бэйэ-бэйэлэрин билсэр дьонтон алтыс киһи президени билэр, билсэр киһи буолуон сөп. Холобурга, билсэр дьонтон хайалара эрэ Москваҕа үлэлиир киһини үчүгэйдик билэр буоллаҕына, бу киһитэ правительствоҕа үлэлиир киһилиин билсистэҕинэ, ол правительство үлэһитэ киһи президенниин билсиһэр киһини билэр буолуон сөп. Биһиги быстах ылбыт холобурбутугар президеҥҥэ диэри алта кэрдиис баара биллэн тахсар.
Аҕыйах ахсааннаах омукка билсиһии улахан күүстээх. Өссө сорохтор ханан эрэ аймахтыылара биллэн таҕыстаҕына, бу билсиһии ордук чугасаһарыгар тириэрдэр. Аҕыйах ахсааннаах омук аймахтаһыыны үөскэтэн, чугаһатан кэбиһэр куттала олус улахан, кэлэр көлүөнэлэрин кэхтиитэ түргэнник кэлиэҕэр сөп.
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно билсиһиини, ыал буолууну ордук киэҥник тарҕаттахтарына, аймахтарын ырааҕынан тэниттэхтэринэ уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун тутуһа сырыттахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр, ахсааннара эбиллэр кыах-танар. “Хаан тупсарыыта” диэн сахалар үөрэхтэрин туһаныы эрэ аҕыйах ахсааннаах омугу оннук алдьархайтан быыһыыр аналлаах.
Аныгы үйэҕэ олох сайдыытыттан билсиһии өссө кэҥээтэ. Айанныыр транспорт сайдыыта, үлэ-хамнас киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта билсиһии, көрсүһүү ордук кэҥээн, тэнийэн иһэригэр тириэрдэр. Билигин интернет сайдыыта маны өссө кэҥэттэ, атын дойдуларга кытта тарҕатта. Атыы-тутуу дьыалата интернетинэн киэҥник тарҕанарын тэҥэ, билсиһии эмиэ элбээтэ.
Араас омук дьоно аймахтардаахтар сахаларга эмиэ элбээтилэр. Сахабыт тылын, өйүн-санаатын, үтүө үгэстэрин үөрэтии эмиэ дириҥээн, атын омуктарга тарҕатыы, кэҥээн биэрэрэ эрэйиллэр.
Олох сайдан, араас тиэхиникэ элбээн, кыаҕыран истэҕинэ дьон билсиһиитэ өссө кэҥээн, тэнийэн биэрэн иһэр. (1,68).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.