Биляр түмэлэ
Биляр түмэлэ
Биляр устуоруйа уонна археология аһаҕас айылҕаҕа турар судаарыстыбаннай түмэлэ - Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин, Алексеевскай оройуонугар баар айылҕаҕа турар түмэл. Киниэхэ киирэллэр - Биляр устуоруйатын, археологиятын түмэлэ, Биляр, Балынгуз, Горкин, Никольско-Баранскай былыргы куораттар оннулара, Большетиганскай могильник, "Святой ключ" святилище уо.д.а. эбийиэктэр. Биляр(др.-рус. Билир, тат. Билэр, Bilar, чуваш. Пулер) - Волгатааҕы Булгария орто үйэтээҕи куората. Арассыыйа Бэдэрээссийэтин норуоттарын култуурунай баайдарын бэдэрээлинэй суолталаах эбийиэгэ. Арассыыйа култуурунай баайын бэдэрээлинэй суолталаах эбийиэгэ. Арааб айанньыта ибн Фадлан суруктарыттан көстөрүнэн, куорат 922 с.булгар ыраахтааҕыта Алмуш баарын саҕана төрүттэммит. Биляр Волгаҕа түһэр Малый Черемшан өрүс хаҥас кытылыгар тутуллубут. Нуучча устуоруйатын тиһилигэр 1164 сыллаахтан Улуу куорат диэн аатынан ахтыллар(Лаврентьевская летопись). 1236 с.монгуоллар сэриилээн халаан баран умаппыттарын кэннэ, Улуу куорат туһунан ахтыы суох. Былыргы куорат онно, Биляр дэриэбинэ соҕуруулуу-илин өттүгэр баар. Куорат онно, Малый Черемшан өрүс диэки намтыыр көнө сиргэ турар. Кинини Билярка уонна Елшанка диэн үрэхтэр быһа охсон ааһаллар. Куорат онно түөрт муннуктуу моһуоннаах, муннуктара сир түөрт хайысхатын тутуспуттар уонна түөрт ис-иһигэр киирбит төгүрүмтэлэрдээх: куорат иһинээҕи кириэппэс, ис куорат, тас куорат, куорат аттынааҕы дэриэбинэ(посад). Ис кириэппэс буллубатах. Ис куорат түөрт муннуктуҥу моһуоннаах, бөҕөргөтүнүү оҥоһууларын кытта уопсай иэнэ 306000 кб.м. Бөҕөргөтүүлэрэ - икки линиянан сытар, үрдүгэр мас тутуулардаах бааллар уонна уулаах хоруулар. Бөҕөргөтүү уһуна 5400 м. Тас куорат үс линиянан сытар бааллардаах уонна хоруулардаах. Бастакы, иккис, үһүс бааллар - 9125, 9400, 10200 мм.уһуннардаахтар. Посад(дэриэбинэ) куораты тулалыы сытар, хотугулуу-арҕаа уонна соҕуруулуу-арҕаа өттүлэригэр кылабыыһанан арыттанар. Посады кытта холбуу, куорат иэнэ 8000000 кб.м.онон Биляр, орто үйэтээҕи улахан куораттар ахсааннарыгар киирэр. Куорат олохтооҕун ахсаана 100000 диэри буолуо диэн сабаҕалыыллар. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BB%D1%8F%D1%80 https://xn--80abeiejgafejid0blpls8x.xn--p1ai/ Архыыптаммыт 2020, Балаҕан ыйын 25 күнүгэр.