Бил баһыттан сытыйар

Бил баһыттан сытыйар диэн өй-санаа уларыйыытын биллэрэр өс хоһооно.

Олоҕу олоруу олус уустук. Киһи оҥорор быһыылара барылара иккилии өрүттээхтэриттэн, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларыттан уонна кэмэ кэллэҕинэ, аны төттөрү эргийэн биэрэллэриттэн олоҕу олоруу өссө уустук.

Дьон-аймах уһун кэмнээх олохторун үөрэҕэ кылгастык уонна тиийимтиэтик этиллэр өс хоһоонноругар кубулуйаннар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаналлар. Сахалар курдук уһун үйэлээх омуктар билиилэрэ ордук киэҥ, дириҥ.

“Рыба гниет из головы” диэн нууччалыы өс хоһоонугар бары балыктар бастарыттан сытыйалларын туһунан этиллэр, атын ханнык даҕаны кистэлэҥ өй-санаа баара биллибэт. Бу өс хоһоонун өйдөбүлүнэн балык эрэ буоллар эбэтэр тыынар-тыыннаахтарга сыһыаннаатахха, барылара бастарыттан саҕалаан, ол аата өйдөрө-санаалара буорту буолан сытыйалларын быһаарар.

Бу өс хоһоонугар маарынныыр өйдөбүллээх “Бил баһыттан сытыйар” диэн сахалыы өс хоһооно улахан, биллиилээх балык, бил эрэ баһыттан сытыйарын, өйө-санаата буорту буоларын атыттартан, кыралартан туспа арааран быһаарар. Бил Саха сирин балыктарыттан саамай улаханнара уонна биллиилээхтэрэ. Бу өс хоһооно баһыттан сытыйыы, буорайыы улахан, биллиилээх эрэ балыктарга баарын ордук чуолкайдаан, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэһиннэрэн быһаарар. Бу өс хоһооно бары балыктарга сыһыана суох, барыларын биир халыыпка укпат, улаханнары уонна ураты биллиилээхтэри эрэ туспа арааран олор бастарыттан сытыйалларын, өйдөрө-санаалара атыттартан урутаан буорту буоларын чопчулаан биллэрэр. (1,76).

Бу өс хоһооно сахалыы этиллэрэ ордук дириҥ өйдөбүллээх уонна быһаарыыта букатын чуолкай. Биллии-көстүү, аатырыы, байыы киһи өйүн-санаатын ордук күүскэ буорту оҥорорун, бэйэмсэх, киһиргэс буолууга урутаан тириэрдиэн сөбүттэн сэрэтэр суолталаах. Байыы, аатырыы кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ордук улахан охсуулааҕын сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Арбааһыны, хайҕабылы уонна киһиргэтиини тулуйарга үөрэнии киһиэхэ олус туһалаах. Ураты тулуурдаах, өһөс эрэ киһи ити абылаҥнары тулуйар. Бэйэтэ чэпчэки майгылаах, киһиргэс соҕус киһи хайҕабылы уйбатыттан дөбөҥнүк киһиргэтиигэ киирэн биэриэн сөп. “Мин эрэ бэрпин”, “Атыттар кыайбатахтарын мин кыайыам” диэн санаата баһыйарыттан кыайбат дьыалатыгар да кыайабын диэн санааҕа киирэн биэриэн сөп. Маннык иитиилээх киһи бэйэтин кыаҕын кыайан таба сыаналаммакка сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэр кыаҕа улаатар.

Киһиргэс киһи арыгыһыт буолуон сөбө улахан. Манна арыгы иһиитэ киһи өйүн-санаатын чэпчэтэн, киһиргиир кыаҕын улаатыннарара элбэхтик арыгы иһэригэр олук буолан, арыгыга ылларыыны түргэтэтиэн сөп.

Биллии-көстүү киһи өйүн-санаатын уларытан мин эрэ бэрпин, мин эрэ билэрим сөптөөх диэн өйдөбүлү киһиэхэ иҥэрэр. “Хантайан туран силлээмэ, хараххар түһүөҕэ” диэн өс хоһооно киһиргээмэ, аһара хантаччы туттума диэн үөрэтэрин таһынан, аны сэрэтэр өйдөбүллээҕин мин эрэ бэрпин диэн санааҕа оҕустарыы симэлитиэн, суох оҥоруон сөп.

Баай дьон оҕолорун иитиилэрэ туспатынан үлэһит дьонтон улахан уратылаахтар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн мааныга, баайга үөрэнэн атаах буола улаатарын, миэхэ бары барыта баар, мин барыларын баһыйабын диэн өйгө-санааҕа иитиллэрин, өйө-санаата көҥүлүнэн барыыта сайдарын “Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Баай уонна дьадаҥы дьон арахсар, уратылаһар бэлиэлэрэ баайдара-маллара буолар. Баайа-мала төһөнөн элбэх даҕаны баай киһи өйө-санаата дьадаҥыны аанньа ахтыбата күүһүрэн биэрэр.

Баай, элбэх харчылаах дьон оҕолорун ханнык да аска, таҥаска хааччахтыы сатаабаттар. Оҕолоро истэрэ уйарынан, баҕалара ханыар диэри минньигэс астары аһыыллар, ол үрдүнэн өссө эбии хатаҕалаан биэрэллэр. Бары баҕатын толотторо үөрэммит оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын уруттаан толорорго үөрэнэр, этин-сиинин быстах баҕаларын толорор иһин ураты кыһанар киһи буола улаатар. Билигин сайдыылаахтар диэн ааҕыллар арҕаа дойдулар оҕолоро бэйэлэрин быстах баҕа санааларын олус толорорго дьулуһууларын, ол дойдуларга секс аһара сайдан иһиитэ быһаарар. Секс диэн киһи бэйэтин этин-сиинин баҕата буоларынан сахалар быһаарыыларынан быстах баҕа санааҕа киирсэр быһыы буолар.

Улахан баай дьон уһун үйэлээхтэрэ саха дьонун ханнык да кэпсээннэригэр, суруйууларыгар бааллара биллибэт. Хата ол оннугар “Баай дьон тоҕус көлүөнэнэн уларыйаллар” диэн этии баара, бу дьон үйэлэрэ аҕыйах көлүөнэнэн муҥурданалларын быһаарар. Бу этии быһаарыыта баай дьон оҕолоро атаах, тулуура суох, эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан салайбат буола улаатыыларыгар, ол иһин олохторо кылгыырыгар олоҕурар.

Дьон байан истэхтэринэ өйдөрө-санаалара уларыйыытын “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно биллэрэр. Бу өс хоһооно баай, салайааччы киһи баайга-талымҥа күөнэхтии сылдьыыга үөрэнэн хаалыытыттан минньигэстик аһааһын, бэйэни көрүнүү, быстах баҕа санаалары толоруу диэки өйө-санаата салаллыытын арыйар. Бу дьон мин эрэ бэппин диэн санаалара аһара барыыта оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын өссө аһара ыытарыттан, өйдөрө-санаалара туруга суох буола улаатыыларыттан хаартыһыт, арыгыһыт эбэтэр наркоман буолалларын, сыыһа-халты туттунууларга түбэһэннэр олохторо кылгыырын быһаарар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир эрэ киһи олоҕунан муҥурданан хаалбат, хас да көлүөнэ дьон олохторун барыларын холбуу ылан табатык быһаарар. Хаан аймахтар бары биир буор куттаахтарын уонна буор кут хас да көлүөнэ устата сайдарын билэн сахалар кут-сүр үөрэҕин арыйбыттар. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрүйэх киһи өйө-санаата туруктаах, сайдыы, тупсуу диэки тардыһыылааҕын билэн үлэһиттэр аһара баайыыны сөбүлээбэттэр. Баай дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутун “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Билигин сайдыылаах дойдулар улахан салайааччылары, президеннэри, депутаттары талалларыгар уонча сылынан хайаан да уларыйалларын, саҥалыы быыбары ыытан ситиһэллэр. Бу былааһы уларытыы киһиэхэ аһара барар, мин бэрпин диэн санаата үгэс буолан иҥпэтин, өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр уларыппатын туһугар оҥоруллар туһалаах быһыы буолар. Салайар былаас биир киһи диктатуратыгар киирэн хааларын быыбарга кыттыыга аналлаах хааччах оҥорон тохтотоллор.

Өй-санаа сайдыбыт, үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии олус туһалааҕын арааран билэн, оҕону иитиигэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаныллар. Оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка эрэ үлэҕэ-хамнаска уһуйан иитии киһилии майгылаах киһи буола улаатарын төрүттүүр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.