Болҕомто
Киһиэхэ өйө-санаата ыһыллыбакка, биир сыалга түмүллэрэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Болҕомто диэн атын суолтата суох санаалары хаалларан, ыраастаан өйү-санааны биир сыалга түмүү ааттанар.
Болҕомтолоох буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр өй-санаа көрдөбүлэ. Туһааннаах дьыалаҕа санаабытын хатаатахпытына, ол диэки салайдахпытына, болҕомтобутун уурабыт. Төһө өр кэмҥэ санаабытын уларыппаппыт, атыҥҥа аралдьыйан хаалбаппыт болҕомтобут төһө улаханын быһаарар.
“Олоро түс, мэниктээмэ”, “Киһи этэрин болҕойон иһит” диэн этиилэр болҕомтолоох буолууга үөрэтэллэр, оҕо өйө-санаата ыһылларын, атыҥҥа аралдьыйан хааларын тохтотоннор болҕомтотун улаатыннараллар.
Болҕомтолоох оҕо үөрэҕи ылымтыа. Өйө-санаата атыҥҥа, туһата суохха аралдьыйарын тохтотор уонна биир сыалга түмэр кыахтааҕыттан үөрэҕи ылынара улаатар. Кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэрин табан истибэт дьалбаа, мэник оҕо улаатан боччумуран, өйүн туһалааҕы оҥоруу диэки салайдаҕына, хайысхалаатаҕына эрэ үөрэҕи ылынан, ситиһиини оҥорор кыахтанар.
Учуутал, үөрэтэр киһи этэрин оҕо болҕойон истэри ситистэҕинэ үөрэнэр, билиини иҥэринэр кыаҕа улаатар. Кылааска бэрээдэги кыайан туппат эбэтэр оҕолору кэпсээнинэн сэҥээрдэн, болҕойон истэллэрин ситиспэт үчуутал чиҥ билиини биэрэр кыаҕа суох. “Чуумпуруҥ, истэргэ бэлэмнэниҥ” диэн этии оҕолор болҕомтолорун хатыыры үөскэтэр, ол аата өйү-санааны үөрэх-билии киирэригэр бэлэмнээһини оҥорор.
Учуутал кэпсиир кэмигэр атыны санаан, хараҕа мичиҥнии олорор кыыстан: “Туох туһунан кэпсээтим”,- диэн ыйыттаҕына: “Өйдөөн истибэккэ хааллым”,- диэн эппиэттиэн, атыны саныы олорбутун билиниэн сөп. Биһиги уол уонна кыыс оҕолору тус-туспа үөрэтии ордук диэн этиибит ити быһаарыыга олоҕурар.
Атын араас санаалары булан саныы сырыттахха саҥа санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар киирэллэрэ кыаллыбат. Yчүгэй, минньигэс санаалартан аралдьыйан үлэ-хамнас, эрэйдэнии туһунан санаалары санаталааһын киһиэхэ олус эрэйдээхтик кыаллар.
Ханнык баҕарар туһалаах дьыаланы оҥоруу ыарахан, эрэйдээх. Ону-маны ырыҥалаан дириҥник ырытан быһаарыы мэйииттэн элбэх эрэйи, үлэни эрэйэр. Мэйии үлэтэ буккуллан, ыһыллан хаалыыта дьыала эмиэ ыһылларыгар, хааларыгар тириэрдэр.
Киһи бары билэр-көрөр уорганнарынан тус-туспа информацияны биир кэмҥэ ылынар кыахтаах. Кулгааҕынан истэр кэмҥэ, хараҕынан көрүү уонна араас амтаннары билии биир кэмҥэ кыаллар кыахтаахтар. Онтон телевизоры көрө олорон кинигэ ааҕыы уонна кэпсэтии кэмэ кэллэҕинэ хайа эрэ улахан суолтата суох билии киһи өйүгэр түспэккэ хаалан хаалыан сөп. Хас да информация бииргэ холбоһон мэйиигэ киирэн өйдөнөн хаалыылара ыарахан, үксүгэр буккуллан, хааһыланан хаалаллар. Мэйиигэ киирэр үөрэхтэр, билиилэр бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэттэрэ, үтүрүссүбэттэрэ иҥэр кыахтарын улаатыннарар. Элбэх хааһы курдук киирэр билиилэртэн өй-санаа талан ылан биир эмэ ордук суолталаахтара диэбитин урутаан иҥэринэн, өйдөөн хаалар, онтон атыттара мэһэйдэтэн өйдөммөккө хаалыахтарын сөп.
Киһи быстах санаатыгар олоҕуран аан бастаан оҥорор бары быһыылара бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр эрэ туһалаах буолан тахсаллар. Өй-санаа тугу быһаарара эмиэ ити өйдөбүлгэ олоҕурар. Бары быһаарыылартан биир туһалаахтарын талан ылан киһи өйдөөн хаалар, онтон оҥорон таһаарыан сөп.
Киһи баһын иһэ, мэйиитэ араас санааларынан туолан сылдьар. Манна олоххо туһалаах санаа аҕыйаатаҕына мэйии син-биир кураанахсыйбат, соччо туһата суох эбэтэр буортулаах да санааларынан туолар кыахтаах. Чуумпуруу, болҕойуу диэн өй-санаа бэлэмнэнэн, дьиппинийэн эбэтэр ыраастанан саҥа билии киириитигэр босхолоон миэстэ биэрэр быһыыта буолар.
Болҕомто өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах буоллаҕына боччум диэн эт-сиин туругун быһаарар. Боччум диэн тыл улаханы, астыгы, киһи санаата туоларын биллэрэрин тэҥэ, хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалбаттарын үөскэтэр.
Боччумнаах диэн тыл бэйэтин билинэр, сыаналанар, тугу барытын олохтоохтук, оттомноохтук толкуйдаан баран быһаарынар, быстахтык быһыыламмат киһини быһаарар. Боччумнаах киһи эт-сиин уонна өй-санаа туругун табатык туһанар кыаҕа улаатан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, оҥорор быһыылара табыллан тахсаллар.
Киһи айылҕаттан тутулугун быһыытынан сырдык кэмҥэ сылдьар аналлаах. Олус былыргы кэмнэргэ киһи хараҕын оҥоһуутунан хараҥардар эрэ аанньа көрбөт буолан хаалыыта ханна эрэ хахха сири булан саһарыгар, утуйарыгар тириэрдэр этэ.
Эккэ-сииҥҥэ хараҥа дьайыыта киһи утуйуон баҕатын үөскэтэр. Утуйуу хараҥа кэмҥэ ордук табыллар. Утуйдахха эт-сиин сынньанар, сылаатын таһаарар, онтон өй-санаа дьаарыстанар, оннун булунар.
Түүҥҥэ диэри олорон уруоктарыгар бэлэмнэнэр устудьуоннар атын устудьуоннардааҕар мөлтөх сыананы ылаллар. АХШ-ка ыытыллыбыт чинчийии түмүгэр, түүнүн үчүгэйдик сынньанар устудьуоннар экзамеҥҥа ылар сыаналара биллэр үрдүк буолан тахсыбыт.
Ыйытыкка Нью-Йорк штатын Сент-Лоренс Университетын 120 устудьуона кыттыыны ылбыт. Онуоха түүнүн кинигэ иннигэр олорон дьарыктаммат устудьуоннар орто академическай бааллара 3,1 тэҥнэспит. Оттон экзамен иннинэ утуйбакка бэлэмнэнэр устудьуоннар сыаналара ортотунан 2,9 буолбут. АХШ-ка анал сыана систиэмэтэ 0-тан 4-кэ диэри сыаналанар.
“Сыаналарын уратыта улахана суох, ол эрэн сарсыарда 4 чааска үчүгэйдик толкуйдуубун диир дьон улаханнык сыыстараллар”,- диэн психология профессора Памела Течер быһаарар. (1,2).
Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа уратыларын билэн олоххо туһаныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэр. Киһи өйө-санаата сайдарынан бу икки өрүттэри тэҥнээн, хайалара да аһара барбаттарын ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар кыахтанар.
Айылҕа анаабыт кэмигэр эти-сиини сынньаппакка, өйү-санааны дьаарыстаппакка өр кэмҥэ сылдьыы киһи олоҕор буортуну эрэ оҥоруон сөп. (2,72).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. “Киин куорат”, ахсынньы 20 күнэ 2007 с. с. 2.
2. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: 2023. – 102 с.