Бултуурга үөрэтии
Оҕо аҕата булчут буоллаҕына бултуурга үөрэнэр баҕа санаата кыра эрдэҕиттэн үөскүүр. Аҕата тугу эрэ бултаан аҕалбыт үөрүүтэ оҕоҕо үгэһи үөскэтэн бултуурга баҕа санаатын улаатыннарар.
Саха дьоно былыргы үйэлэртэн бултаан аһыылларыттан араас үгэстэр үөскээн өйдөрүгэр-санааларыгар иҥмиттэр. Булт диэн киһи сииригэр аналлаах айылҕаҕа үөскүүр, улаатар көтөрдөр уонна кыыллар ааттаналлар. Булчут киһи айылҕаны харыстыыр санаата атыттартан улахан буолар. Ол курдук, айылҕаны харыстаатахха, онно үөскүүр кыыллары, көтөрдөрү үргүппэтэххэ, үүрбэтэххэ эрэ булт буолар көтөрдөр, кыыллар төрүүр-ууһуур, улаатар уонна элбиир кыахтаналлар. Атын сиэммэт тыҥырахтаах көтөрдөрү, кыра кыыл-лары булчуттар тыыппаттар, үүрэн тэйитэн кэбиһэллэр.
Бултааһын араастара элбэхтэр. Тыаҕа, булт баар сиригэр олорор ыаллар оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн араас булду бултааһыҥҥа иитиллэр, үөрэнэр кыахтаналлар. Аҕата батыһыннара сылдьан көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн бултуурга үөрэттэҕинэ бултааһын араас ньымаларын уола баһылыыр кыаҕа улаатар. Булт араастара барылара тус-туспа ньыманы туһанан бултаналларын оҕо улаатан истэҕинэ арааран билэргэ үөрэтиллэр.
Мунду балык элбэх күөлгэ баар. Күөгүгэ элбэхтик хабар балык. Оҕо бултуурга үөрэнэрэ күөгүлээһинтэн саҕаланара ордук табыллар. Күөгүнү сэрэнэн тутуннахха эрэ сатанар, оҕо тарбаҕар хатанан хааллаҕына улахан эрэйинэн арахсыан сөп. Күөгүлээһиҥҥэ үөрэтиини оскуолаҕа үөрэнэр кэмтэн ыла саҕалыахха сөп. Күөгүлээһин оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтэр күүһэ улахан. Ол курдук, хаһан балык кэлэн хабарын кэтэһии бэйэтэ тулуурга үөрэтэр күүстээх. Ону тэҥэ, күөл кытыытын хойуу бырдаҕа саба түһэрэ тулуурдаах буолуу өссө улаатан биэрэригэр көмөлөһөр. Мунду балык чиэрбэҕэ ордук хабаач-чы. Күөгүлүүргэ бэлэмнэниигэ чиэрбэни хомуйан мунньуу улахан үлэлээх. Чиэрбэ үөскүүр хонуута бэрт аҕыйах буолар. Эрдэттэн хомуйан инчэҕэй буордаах иһиккэ уган бэлэмнээтэххэ табыллар.
Урукку кэмҥэ дьон араас туулары оҥостон туулааһыны киэҥник туһаналлар эбит. Аныгы кэмҥэ уу 5 лиитирэлээх бааҥкатын түгэҕин быһан кыра бытыылканы туу сүрэҕин курдук кырыйан сыһыардахха уонна алаадьы эбэтэр килиэп хаҕын бытархайын кутан баран балыктаах күөлгэ уктахха мунду элбэхтик киирээччи.
Сайыҥҥы кэмҥэ кыра муҥханан аҕыйах буолан балыктыахха сөп. Улахан муҥха күһүн муус тоҥмутун кэннэ буолар. Элбэх буолан кыттыһан муҥхалыыллар. Муҥханы муус аннынан уһун үтүмэҕи ойбонтон ойбоҥҥо диэри сүүрдэн тардаллар.
Нырыылааһын диэн аналлаах үлэни оҥорон балыгы улахан муҥхаҕа үүрэллэр. Муҥха кынаттарын кытта тэҥҥэ барсан иһэр нырыыһыттар күөл киэҥ иэнин хабарга туһалыыллар. Оҕолор нырыыга сылдьаллар. Муҥха хаамыытын кытта тэҥнээн анньыынан кэккэлэччи кыра ойбоннору алларан биэрэллэр. Кыра ойбоҥҥо мутук төрдүгэстээх маһынан анньыалаан тыаһы таһааран балыгы муҥхаҕа үүрэллэр. Муҥханы кытта тэҥҥэ барсан кэккэлэһэ эрээккэ алларыллыбыт ойбоннорго көһөн биэрэн иһэллэр.
Куобахтыырга үөрэнии туһаҕы иитииттэн саҕаланар. Аҕата көрдөрөн биэрбитин үтүктэн оҕо туһаҕы иитэргэ үөрэнэр. Элбэх иллэҥ кэмнээх оҕо бэйэтэ туһахтары кэрийэн көрөргө үөрэнэр кыахтаах. Туһаҕы иитэргэ аналлаах мээрэйдэри туһаныллар. Туһах төгүрүгэ биир чиэппэр, онтон сиртэн үрдүгэ суор холото буолар, ол аата эрбэҕи чороччу тутан баран туруору тутан мээрэйдээһин ааттанар. Туһах куобах сылдьар ороҕор туруоруллар. Быстах туһаҕы ханнык эрэ чугас турар маска баайыахха сөп. Маннык иитиллибит туһаҕы халлаан сылаас кэмигэр күн аайы көрүү табыллар. Хандаа туһаҕа диэн куобах иҥнибитин кэннэ өрө тардан кэбиһэр, титириктэринэн оҥоруллар аналлаах тэрил буолар. Туһахтан ураты атын тэриллэрин барытын сонно миэстэтигэр булан оҥоруохха сөп.
Саха киһитэ барыта булчут хааннаах. Уол аҕата кустуурун, бултуурун үтүктэн булчут буолар баҕа санааны кыра эрдэҕиттэн үөскэтинэр. Үтүктэр киһитэ суох уол улаатан баран бэйэтэ баҕаран туран үөрэниэн сөп эрээри, бултааһын бары ымпыгар-чымпыгар өр эрэйдэнэн эбэтэр атын ким эмэ көмөтүнэн үөрэнэригэр тиийэр.
Булка сааланыы диэн улаатан иһэр уол биир баҕа санаата буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сааны сэрэхтээхтик туһана үөрэннэҕинэ үйэтин тухары сэрэнэрэ хаалан хаалбат. Манна бултууртан атын кэмҥэ сааҕа ботуруону угуллубат уонна туһата ааһарын кытта ылан кэбиһиллэр диэн үөрэҕи туһаныы эрэйиллэр. Ону тэҥэ, саа уоһун киһи эбэтэр сүөһүлэр эҥин диэки хаһан да туһаайыллыбат диэн үөрэҕи куруук туһана сылдьыы сыыһа-халты туттунууттан харыстыыр аналлаах.
Бултуурга сэрэхтээх буолуу үөрэҕэ олус киэҥ уонна айылҕаны харыстааһыны үгэс оҥостунууну кытта быһаччы сибээстэнэр. Оҕо улаатан иһэн бултуурга баҕа санаатын толороору сэрэхтээх буолуу үөрэҕин баһылыыр уонна түргэнник үгэс оҥостунар кыаҕа элбиир.
Онон оҕо булчут аҕатын үтүктэн, көрдөрөн биэрэрин туһанан бултуурга үөрэниини кыра эрдэҕиттэн баһылыыр кыахтанар. (1,51).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.