Буор кут таһымнара
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Буолан баран кыайыылаах үлэ, атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрэ эрэ омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин аҕалар. Бу быһаарыы ырыынак кэмигэр өссө чуолкайданан билиннэ. Үлэни кыайбаттар туоратыллан, үлэлэрин миэстэтин кыахтаах үлэһиттэргэ былдьатан иһэллэриттэн олорор сирдэриттэн үтүрүллэн барыылара саҕаланар.
Үлэ элбэхтик хамсаныыны үөскэтэринэн киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тэҥҥэ сайыннарар. Киһи сайдан иһэрин туһугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутустаҕына, бу икки өрүттэрин тэҥнээн сайыннардаҕына эрэ табыллар.
Киһи бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сайдыыны ситиһэн истэхтэринэ эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар. Өй-санаа саҥа үөрэҕи баһылаан иһэриттэн аһара баран сайдыыта этэ-сиинэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэрэ араас ыарыыларга ылларан олоҕо табыллыбатын үөскэтэрин тэҥэ, бэйэтэ сынньалаҥнык сылдьарын көрөн үтүктэн оҕолоро үлэни мөлтөххө кубулуталларыгар тириэрдэр.
Эт-сиин киһи сүрүн, тутаах чааһа. Өй-санаа үөрэҕи-билиини баһылаан уонна онон туһанан эти-сиини эрчийиитэ, утумнаахтык дьарыктааһына киһиттэн айылҕата ирдиир тутаах көрдөбүлэ буолар.
Үлэ эти-сиини аан бастаан хамсаныыларынан эрчийэр уонна быччыҥнарга күүһү сайыннарарын тэҥэ, өйү-санааны, буор куту үөскэтэн хамсаныылары оҥорууну тупсаран иһэр аналлаах. Ол иһин үлэ эрэ эти-сиини эрчийэринэн уонна буор куту үөскэтэринэн омугу сайдыыга тириэрдэрэ быһаарыллар. Үөрэх аҥардастыы өйү-санааны, салгын куту сайыннарарынан киһи этэ-сиинэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ мөлтөөн иһэригэр тириэрдэр. Ону тэҥэ, үгүстүк өй көтөн, суох буолан хаалара тиийэн кэлэрэ киһи өйүн-санаатын олус улаханнык харыстыырын эрэйэр.
Нэми билэн туттунуу диэн үлэни хайдах табатык үлэлиири быһаарар аналлаах үөрэххэ улахан сыһыаннааҕынан хамсаныылары оҥорорго быһаччы туһалыыр буор кут туһунан дириҥник ырытыы хайаан да эрэйиллэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн сытан эрэ илиитин, атаҕын элбэхтик хамсатар. Этэ-сиинэ элбэхтик хамсаныылары оҥороруттан өйө-санаата сайдан уонна үөрүйэхтэр үөскээннэр илиитин, атаҕын санаатын хоту хамсатар кыахтанар.
Тарбахтарын хамсата үөрэтэн оонньууру таба тутан ылара табылыннаҕына маҥнайгы улахан ситиһиитэ кэлэн тарбахтарын санаатын хоту хамсата үөрэтэрэ биллэр. Тугу эмэ таба көрөн тутан ылар кыахтаннар эрэ аны тардыалаабытынан барар, илиитин барытын хамсата үөрэтэр. Бу тардыалааһыҥҥа аан маҥнай ийэ баттаҕа, ачыкыта, ытарҕата элбэхтик түбэһэллэр.
Медицинэ науката оҕо сытан эрэ умсары эргийэрин бэлиэ кэминэн ааҕан хамсаныылары оҥорор дьоҕурун анаан билгэлииллэр.
Оҕо олорору баһылаан баран салгыы сыыллан барбытынан барар. Сылдьар сирэ кэҥиирин ситиһэр. Ат буолан дьиэни барытын кэрийэр кыахтанар. Бу кэмтэн элбэхтик чохчоохойдоон атаҕын быччыҥнарын эрчийэрин саҕалыыр. Дьонун көрөн үтүктэн атаҕар туран хаамар санаата үөскээн олохсуйан хаамары ситиһэр кыахтанар.
Биир саастарыгар оҕолор бары хаамары ситиһэллэр. Элбэхтик хаамар, барар-кэлэр баҕа санаалара үөскээбитин таба туһанан сахалар оҕону туһа киһитэ оҥорон, ону-маны таскайдатан, аҕалтаран-илтэрэн үлэлиир үгэстэри, бу кэмҥэ иҥэрэн биэрэллэр.
Бу кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ олус кытаанахтык иҥэллэр уонна ийэ кутун үөскэтэллэр. Бу туһалаах, үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан оҕо улаатан баран бэрээдэги тутуһар, үлэни сөбүлүүр, үлэһит киһи буола улаатара кыаллар.
Арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрэ киһи үс куттааҕын билбэттэриттэн оҕо ийэ кута иитиллэр, үлэҕэ, бэрээдэккэ үөрэнэр кэмин хаалларан, туох эрэ туһата суох оонньуурдарынан оонньото сылдьыылара олоҕуран хаалла. Төрөппүттэр сахалыы өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин билинэн оҕо бу өйө-санаата сайдар, ийэ кута иитиллэр, үчүгэй үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиһиэхтэрэ суоҕа этэ. Туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үөрэммит үгэһэ баҕа санаа буолан оҕону үлэни сөбүлүүрүн үөскэтэриттэн улааттаҕына үлэһит киһи буолар кыахтанара барыта ийэ кутун кыра эрдэҕинэ хайдах иитэртэн быһаччы тутуллар.
Быччыҥнары хамсатар өй-санаа буор кут диэн ааттанар. Эти-сиини элбэхтик хамсатан үөрүйэх буолуор диэри эрчийбит өй-санаа буор кукка уларыйар уонна киһи санаатын хоту быччыҥы хамсатар кыахтанар. Ол аата өй-санаа үөрүйэххэ кубулуйдаҕына быччыҥы санаа хоту хамсатара кыаллар кэмэ кэлэр.
Быччыҥ хайдах хамсыыра уустук үлэни оҥорууга олус улахан суолталаах. Биир эмэ быччыҥ буолбакка уустук хамсаныылары оҥорууга элбэх быччыҥнар тэҥнэнэн, нэмин билэн үлэлээтэхтэринэ, хамсаатахтарына эрэ хамсаныы табыллар. Бу быччыҥнар бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан хамсаатахтарына киһи хамсаныыта табыллар, сатанар, имигэс буолар кыахтанар. Ол иһин үлэһит сахалар киһи буор кутун сайдыытыгар улахан оруолу уураллара ыал буолуу үгэстэрэ баалларыттан биллэр.
Үлэһит эр киһи хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан буор кута үлэтин тухары сайдан, тупсан иһэр. Эр киһи оҕону оҥорор кыаҕа үлэтин тухары баарыттан сайдыылаах буор кута утумнааһын нөҥүө оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр. Кыахтаах эр киһи хас да кэргэннээх буолара сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин үөскэтэриттэн аймахтар уонна омук сайдалларыгар улахан туһаны оҥорор.
Өй-санаа бу, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр, сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр аналлаах уратытын сахалар быһааран олохторугар туһаналлар. “Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар” диэн этии ити быһаарыыттан тирэх ылан үөскээбит.
Сахалар ыал буолуу үгэстэригэр эргэ барар кыыс оҕо күтүөтү талан ылыытыгар төһө үлэһит төрөппүттэрдээҕин ыйыталаһан, төрүччүтүн үөрэтэн буор кута төһө сайдыылааҕын быһаарыыны туһаналлар.
Үлэһит дьон дьадаҥылары кытта холбоһон ыал буолбаттар. Ол барыта төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах, үлэһит буоларын ситиһэргэ аналланар. Дьадаҥылары кытта ыал буолуу сайдыылаах буор куту буккуйан кэбиһэриттэн анаан-минээн харыстаналлар.
Киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан үлэни оҥорор кыаҕа биллэн тахсар. Сыыдам хамсаныылардаах киһи ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтааҕа быһаарыллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар салайар былааһы ыланнар сайдыыта суох буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕатан кэбиспиттэриттэн Россия дьоно бары үлэни кыайбат, үлэлиэхтэрин баҕарбат буоланнар, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
Билигин ырыынак кэмигэр саха дьонун олохторун сыалынан сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн аан маҥнай аймахтары, онтон омугу сайыннарыы буолар. Бу үлэбитин буор кут үлэни оҥорууга быһаччы сыһыаннаах таһымнарын ырытыыга анаатыбыт.
Киһи буор кута сайдан иһэриттэн үлэни оҥоруута тупсан иһэрин сахалар үөрэтэн билэннэр тус-туспа таһымнарга араараллар:
1. Муҥнаах.
2. Муҥкук.
3. Дьадаҥы буор кут.
4. Үлэһит буор кут.
5. Дьоҕурдаах буор кут.
6. Сатабыллаах буор кут.
7. Талааннаах буор кут.
Буор кут бу ситиһэн иһэр таһымнарын төһө кыайарбытынан мантан салгыы ырытыахпыт. Бу таһымнар биллэр уратыларынан үлэни хайдах; табан, сатаан оҥороллоро буолара быһаарыллар.
Ханнык баҕарар үлэни оҥоруу табыллыыта, тупсуута, сатаныыта киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын нэми билэн туһаныы үөрэҕэ арыйар. Киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан үлэтин хаачыстыбата быһаччы тутулуктанар.
Талааннаах дьон оҥорбут үлэлэрин бары сөбүлээн үтүктэ, батыһа сатыыллар, үчүгэй үҥкүүһүттэри, ырыаһыттары, уруһуйдьуттары батыһа сылдьан көрөллөр, истэллэр. Элбэх сатабыллаах, талааннаах үлэһиттэрдээх сахалар аныгы үйэҕэ сайдыыны ситиһиигэ атыттартан ордон тахсар кыахтаахтарын туһаналлара эрэйиллэр.
Буор кут диэн киһи хамсаныылары хайдах оҥорорун үөскэтэр кута буолар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн улаханнык харыстанар аналлаах. (1,65).
Туһаныллыбыт дитература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.