Буор кут 1

Буор кут (былыргылар билиилэрэ)

Буор кут диэн киһи этин-сиинин көрөр-истэр, харыстыыр өй-санаа буолар. Киһи өйүттэн-санаатыттан, атын куттарыттан туспа арааран ылбыт буор куппут өйүн-санаатын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт. Улахан хомуһуннаах ойууннарбыт суох буолан хаалыылара бу үөрэхпит сайдыытын улаханнык бытаарта эрээри кыайан симэлитэн кэбиспэтэ.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ олус былыргы үөрэх. Бу үөрэхтэн туох өйдөбүллэр ордоннор баччаҕа тиийэ кэлбиттэрин мустахпы-тына, киһи үс куттааҕын саха киһитэ барыта билэр. Ол быстах-остох ордон хаалбыт өйдөбүллэртэн буор кут туһунан быһаарыылары туспа арааран мустахпытына манныктар:

Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Сахалар этэринэн киһи «Айылҕа оҕото» буолар. Бу быһаарыы киһи этэ-сиинэ айылҕаттан улахан тутулуктааҕын билинэр. Буор куту ийэ кут үөскэтэр. Буор кут эти-сиини оҥорор күүс. (2,124).

Курууппа ойуун - Яковлев Н.Н. саха итэҕэлин туһунан кэпсээнигэр буор кут киһи этиттэн-сииниттэн арахсан барарын бэлиэтиир. Бу бар¬быт буор куту ойуун ол дойдуттан таһаарар. Буор кут бардаҕына киһи ыалдьар. (3,32). Киһи өллөҕүнэ буор кута сир-халлаан ыккардыгар көтөн хаалар диэн өйдөбүл баара. Ол иһин тыал-хаар, ардах, самыыр буолаары гыннаҕына, өлбүт киһи түүлгэ киирэр дииллэр. (1,51).

Сахалар өйдөбүллэринэн кут диэн тыл киһи тыыннаах буолар олоҕун төрүтэ. Буор кут – киһи үс кутуттан биирдэстэрэ, киһи өллөҕүнэ, сири кытта сир буолан хаалар. (4,98).

Киһи Айылҕа оҕото буоларынан тыыннаах буолан олох олоруон баҕарар уонна ол иһин бэйэтин этин-сиинин харыстыыр аналлаах. Киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанарыгар аналлаах оҥоһуутунан хайа баҕарар этигэр куһаҕан буоллаҕына, ол онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар биллэр. Ол аата киһи этин-сиинин ханнык эмэ чааһын туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр бааһыртаҕына, онтон үөскээбит ыарыы өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээх буолара төһө улахан эчэйии, бааһырыы буолбутуттан быһаччы тутулуктанар. Маннык соһуччу ыарыыттан киһи аан маҥнайгы көмүскэнэр хамсаныытынан ыалдьыбыт өттүн түргэнник сыҕарыта охсон биэрии эбэтэр бүтүн бэйэтэ куота көтөн быыһаныыта буолар. Ыарыы буоллаҕына бу хамсаныылары киһи олус түргэнник оҥоро охсубутун бэйэтэ өйдөөбөккө да хаалар.

Ыарыы сүүрээнэ куһаҕаныттан киһи бэйэтэ аны итинник ыарыы хаттаан хатыламматыгар дьулуһар, ол иһин ыарыы өссө буолбатын наада-тыгар быстах, түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥоро охсор. Бу ыарыы уонна онтон көмүскэнэр хамсаныылар хаһан, туохтан уонна ханнык кэмҥэ буолбуттара киһи этин-сиинин өйүгэр¬-санаатыгар суруллан, мунньуллан ууруллан иһэллэр. Ол мунньуллан, ууруллан иһиилэрэ, аны хаһан эмэ итинник ыарыы буоллаҕына уонна урут оҥоруллубут хамсаныылар ыарыы суох буоларыгар туһалаабыт эбит буоллахтарына, киһи этин-сиинин өйүттэн-санаатыттан олус түргэнник ылан ол хамсаныылары үтүктэн, бу сырыыга эмиэ ол курдук оҥороругар туһалыыр эбиттэр. Киһи этигэр үөскээбит ити ыарыылар өйүгэр-санаатыгар суруллан, ууруллан иһэллэрин психолог Рон Хаббард бигэргэтэр. (5,53).

Оҕо Айылҕаттан аналын быһыытынан кыра эрдэҕинэ ордук сэрэнэр. Тугун эмэ эчэттэҕинэ, онтон ыарыы буоллаҕына, ол онтуттан ордук сэрэнэр буолар. Сууллан түһэн кэтэҕин өлөрдөҕүнэ, аны кэтэҕинэн түспэккэ, маҥнай олоро түһэргэ дьулуһар. Алҕас итии чаанньыкка тарбаҕын төбөтүн хаарыйдаҕына, аны хаһан даҕаны итии тэриллэри сэрэммэккэ эрэ туппат буолар. Аан маҥнай «Чыы» диэн тарбаҕынан кэйиэлээн көрөн баран тутарга үөрэнэ охсор. Хатыылаах кактуһу алҕас тарбаҕынан таарыйдаҕына, аны билбэт үүнээйитин сэрэммэккэ эрэ тыыппат буолар. Ити барыта кыра оҕо этэ-сиинэ ыалдьарыттан ордук түргэнник уонна өр кэмҥэ умнубат гына үөрэнэр дьоҕурдааҕын бэлиэтиир.

Былыргыттан олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран иһэрэ ордук туһалаах буолуохтаах. Ол курдук биилээҕи, быһаҕы, сүгэни сэрэнэн туттарга үөрэтии оҕо быһаҕы тутар буолуоҕуттан ыла саҕаланан барара наада. Быһаҕы, биилээҕи сэрэнэн туттарга, киһиэхэ уһугунан анньан бэриллибэт диэн үгэскэ үөрэммит оҕо үйэтин тухары быһахтан, биилээхтэн сэрэхтээх буолуоҕа, сыыһа туттан дэҥи-оһолу таһаарымыан сөп.

Улахан да киһи тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыйдаҕына соҕотохто, тугу да толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ылар. Олус түргэн, эмискэ хамсаныыны оҥоро охсубутун өйдөөбөккө да хаалар. Бу түгэҥҥэ куттал киһи этигэр-сиинигэр быһаччы суоһуур буолан хамсаныы, буор кут өйүттэн-санаатыттан бэлэм үөрэтиллибит хамсаныыны ыла охсон оҥо-руллар. Kиһи бу курдук судургу, ыарыыттан көмүскэнэр хамсаныылары оҥороругар буор кута быһаччы дьаһайар. Киһи биирдэ эмэтэ «Өйө көтөн ылар» кэмигэр толкуйдуур өйө арахсан хааларын уонна бу кэмҥэ киһини быһаччы быһаарар өйө салайарын психолог Рон Хаббард эмиэ быһаарбыта. (5,76).

Буор кут диэн былыргы сахалыы өйдөбүлгэ киһи этэ-сиинэ киирсибэт. Бу өйдөбүлгэ киһиттэн бэйэтиттэн, этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран хаалар уонна сорох кэмҥэ ыалдьар туспа өй-санаа, кут киирэрэ бэлиэтэнэр. Киһи этигэр-сиинигэр быһаччы сыһыаннаах араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна бу ыарыылартан көмүскэнэргэ аналлаах хамсаныылар бу буор кукка холбуу киирсэн, туспа өй-санаа буолан мунньуллан иһэллэр. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр араас элбэх быстах ыарыылар уонна ол ыарыылартан хайдах харыстанар туһунан өйдөбүллэр элбээн, мунньуллан, буор кут өйө-санаата эмиэ дириҥээн, күүһүрэн иһэр. Онон буор кут диэн өйдөбүлгэ киһи этиттэн-сииниттэн ураты, ол эрээри бу эти-сиини харыстыыр, көрөр-истэр, көмүскүүргэ аналлаах быһаччы хамсаныылары оҥорор өй-санаа мунньустуута киирэр. Ити иһин буор кут сахалыы өйдөбүлэ төһө эмэ кэҥээн бэйэтэ эмиэ туспа өйдөөх-санаалаах буолан тахсар.

Арҕааҥҥы учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ инстинкт диэн баар. Ол аата киһи толкуйдаабакка эрэ оҥорор хамсаныыларын ааттыыллар. Манна кыра оҕо тыыннаах буолаары эмиий эмэр хамсаныытын кытта киллэрэллэр. Бу өйдөбүл сахалар буор кут диэн быһаарыыларыгар сөп түбэһэр. Буор куту кытта ийэ кут куруук бииргэ сылдьаллар. Киһи үгүс ыарыылара буор уонна ийэ куттартан быһаччы тутулуктаахтарын сахалар бэлиэтииллэр.

Kиһи этэ-сиинэ айылҕаттан олус уустук оҥоһуулаах, бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктардаах организм буолар. Бу организмы чаһы курдук үлэлэтэргэ салайар, тэҥнээн биэрэн иһэр күүстэр дьайаллар. Бу күүстэр – киһи санаата буолаллар. Эти-сиини салайар күүстэр – ис санаа диэн ааттаналлар. Ол аата киһи этэ-сиинэ ыалдьарын үгүс өттө бу организматын салайар үлэтэ кэһиллиитинэн, биир тэҥник бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаах үлэлэрэ табыллыбат буолуутунан быһаарыллар.

Кут диэн тыл сахалыы кутуу, мунньуу диэн өйдөбүллээх. Ол аата сахалыы кут диэн өйдөбүл өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буоларын быһаарар. Буор кут диэн өй-санаа араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна ол ыарыылартан көмүскэнэр хамсаныылар мунньустубут көрүҥнэрэ буолар. Манна киһи ханнык эмэ хамсаныыны оҥороругар элбэх өй-санаа мунньустуута наада буоларын эбэн биэриэххэ наада. Ол курдук билигин оҥорон туһанан эрэр роботтара тарбахтарын хамсаталларыгар улахан күүстээх компьютер өйө ситэн тиийбэт диэн этэллэр. Киһи уһун олоҕун устата буор кут сайдан өйө-санаата дириҥээн иһэр. Ол курдук киһи араас ыарыылара уонна олортон көмүскэниитэ, харыстаныыта эмиэ эбиллэн иһэллэр. Кэнники буор кут өссө сайыннаҕына бэйэтэ киһи этин-сиинин, ис уорганнарын хамсааһыннарын эмиэ дьаһайара кыаллыан сөп. Киһи этэ-сиинэ ыалдьара буор кута ыал-дьарыттан тутулуктаах буолара итинник эмиэ быһаарыллар. (6,80).

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.

2. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

3. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

4. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре-дакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац. Кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

5. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо¬ровья. Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред.

6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.