Даль Владимир Иванович

Даль Владимир Иванович — быраас, нуучча суруйааччыта, фольклор хомуйаччыта, аатырбыт лексикограф, «Тыыннаах нуучча тылын быһаарыылаах тылдьытын» ааптара.

Владимир Даль Арассыыйа импиэрийэтин Екатеринославтааҕы наместничествотыгар Луганскай собуот диэн бөһүөлэккэ (билигин Луганскай) 1801 сыл сэтинньи 10 (22) күнүгэр хайа биэдэмистибэтин лиэкэрин дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата Иван Матвеевич Даль, ийэтэ Юлия Христофоровна, төрүүрүгэр Фрейтаг.

Аҕата нууччатыйбыт датчанин Йохан (Иоганн) Кристиан Даль (дат. Johan Christian Dahl, 1764 — 1821) элбэх тылы билэрэ, ыраахтааҕы бибилэтиэктигэр үлэлии сылдьыбыта. Арассыыйа поданствотын Иван Матвеевич Даль диэн ааты кытта 1799 сыллаахха ылбыта. Кини ньиэмэс, аааҥыл, француз, нуучча, идиш, латынь, гириэк уонна былыргы гириэк тылларын билэрэ, богослов уонна медик этэ. Лингвист быһыытынан сураҕын истэн Екатерина II ыраахтааҕы Петербурга ыҥыттаран ылан, бибилиэтиэкэр оҥостубута. Кэлин Иоганн Даль Йенаҕа баран быраас факультетыгар үөрэнэн кэлбитэ.

Ийэтэ Юлия Христофоровна сорох сибидиэнньэннэн француз гугеноттарыттан төрүттээх этэ, 5 омук тылын билэрэ.

Бастакы үөрэҕин дьиэтигэр ылбыта. Дьоно кинигэни сөбүлүүллэрэ оҕолоругар барыларыгар бэриллибитэ.

Уон үс аҥаар сааһыгар быраатын Карлы кытта (1 сыл балыс) петербуурдааҕы Муора кадетскай корпуһугар киирбитэ, онно 1814 сылтан 1819 сылга диэри үөрэммитэ. Онтон Хара байҕал флотугар 1824 сыллаахха диэри сулууспалаабыта, 1823 сыл балаҕан ыйыттан 1824 сыл муус устарыгар диэри Хара байҕал флотун командующайыгар эпиграмма суруйууга уорбаланан хаайыыга сыппыта. Онтон Балтикаҕа көһөрүллүбүтэ (1824—1825). 1826 сыл тохсунньу 2 күнүгэр Дерпт университетын мэдиссиинэ факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Бастаан сарайга баар кыра хоско олорбута, оҕолорго нуучча тылын үөрэтэн харчыланара. Икки сылынан хааһына төлүүр иитиллээччилэр ахсааннарыгар киирбитэ. Бу сылларга латыын тылын үөрэппитэ. 1827 сыллаахха бастакы хоһооно, 1830 сыллаахха бастакы сэһэнэ бэчээттэммиттэрэ.

Туурактары кытта сэрии саҕаланан үөрэҕин болдьоҕун иннинэ 1828 сыллаахха бүтэттэрбиттэрэ. Дунаай кэннигэр сэриилэһэ сылдьар чаастарга чумаа турбута. Мэдиссиинэ уонна хирургия дуоктарын эксээмэннэрин чөмчөкө уҥуоҕун трепанциятыгар уонна бүөр бааһырыытыгар үлэ суруйан ситиһиилээхтик туттарбыта.

1828—1829 сыллааҕы нуучча-туурак сэриитигэр 1831 сыллааҕы Польша хампаанньатыгар Владимир Даль бэйэтин уһулуччулаах байыаннай быраас быһыытынан көрдөрбүтэ. Висла өрүһү туорааһыҥҥа инженер суоҕар күргэ туппута, онтун сэриилэр туоруур кэмнэригэр көмүскээбитэ, онтон күргэтин бэйэтэ алдьаппыта. Быраас эбээһинэһин толорботоҕун иһин быыгабар ылбыта, ол эрээри ыраахтааҕы Николай I кинини 4-с истиэпэннээх Сибэтиэй Владимир уордьанынан наҕараадалаабыта.

Даль А. Пушкин чугас доҕоро этэ, дуэльгэ бааһыран өлөөрү сытар бэйиэти эмтээбитэ.