Данилова Анастасия Петровна

Данилова Анастасия Петровна (1916—1993) — Саха Республикатын общественнай, государственнай деятелэ.

Урукку Марха, билигин Ньурба улууһун Кукаакы нэһилиэгэр 1916 сыллаахха ахсынньы 16 күнүгэр дьадьаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ.

Маалыкай 4 кылаастаах оскуолатын бүтэрээтин кытта, комсомол райкома үөрэххэ анаан ыыппыта. Дьокуускайдааҕы педагогическай техникум бэлэмнэнии отделениетыгар киирбитэ, нөҥүө сылыгар студент буолбута. Техникуму 1934 сыллаахха бүтэрбитэ. 18 саастаах эдэр кыысчаан Настя Данилова Уус Алдан оройуонун Чараҥ оскуолатыгар учууталынан үлэтин саҕалаабыта. 1935 сыллаахха Танда оскуолатыгар кеһөрбүттэрэ, онно история уруогун учууталынан анаммыта. Нөҥүө үөрэх дьылыгар Мүрү сэттэ кылаастаах оскуолаын үөрэҕин чааһын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Эдэр, чаҕылхай, олус үлэһит Анастасия Петровнаны 1937 сыллаахха үөрэх оройуонунааҕы салаатын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара.

1938 сыллаахха бэс ыйыгар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр бастакы быыбар буолбута. Уус Алдан дьоно-сэргэтэ 22 саастаах үөрэх оройуонунааҕы салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир Данилова Анастасия Петровнаны депутатынан талан улахан итэҕэли сүктэрбиттэрэ. Бу, дьиҥэр, олоххо олус сэдэхтик көрсүллэр түбэлтэ этэ уонна Анастасия Петровна дьоҕура, билиитэ-көрүүтэ, талаана үрдүгүн туоһутунан буоларын кини кэнники олоҕо, үлэтэ, дьон-сэргэ билиниитэ көрдөрбүтэ.

1939 сыллаахха Анастасия Петровна Комсомол райкомун бастакы секретарынан быыбардаммыта уонна балтараа сыл кэринэ тахсылаахтык үлэлээбитэ, эдэр ыччат дьиҥнээх лидерэ буола үүммүтэ, кини үлэтэ киэҥ сэҥээриини ылбыта. Онтон икки сыл кэриҥэ үөрэнээччи ыччат ортотугар үлэҕэ комсомол уобаластааҕы комитетын секретарынан үлэлээбитэ. Сэрии суостаах сылларын кэмигэр, 1942—1946 сылларга партия Амма оройунунааҕы комитетын секретарынан, 1946—1947 сылларга партия обкомун инструкторынан, Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин Президиумун секретарынан үлэлээбитэ. Ханна баҕарар үлэҕэ үрдүк дьоҕурун көрдөрбүт. чиэһинэй, принципиальнай, кэскиллээх Анастасия Петровнаны БСК(б)П Киин Комитетын Секретариатын уурааҕынан 1947 сыл алтынньы ыйыгар Москваҕа үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэххэ ыыталлар. Ити оскуоланы бүтэрэн, Аммаҕа партия оройуонунааҕы комитетын бастакы секретарынан икки сыл үлэлээбитэ.

1952 сыл балаҕан ыйыгар ССКП Киин Комитетын иһинэн үлэлиир Общественнай наукалар академияларыгар аспирант буолар уонна 1955 сыллаахха диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээн, историческай наука кандидатынан буолбута. 1955 сыл ахсынньы ыйыгар Анастасия Петровна ССКП Саха уобаластааҕы комитетын пропагандаҕа уонна агитацияҕа секретарынан быыбарданар. Бу сылларга үрдүкү уонна анал орто үөрэх заведениеларыгар, оскуолаларга, эмп-том, культура тэрилтэлэригэр эдэр ыччат ортотутар үлэ лаппа күүһүрбүтэ, араас саҥалыы үлэ керүҥнэрэ элбээбитэ. Саха советскай литературатын, искусствотын күннэрэ Москваҕа, Ленинградка ситиһиилээхтик барбыттара. Саха Сирэ Россия государствотыгар холбоспутун 325 сыллаах үбүлүөйэ үрдүк тэрээһиннээхтик норуот бүттүүнүн бырааһынньыгын быһыытынан ыытыллыбыта.

А. П. Данилова РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин депутатын уонна партия обкомун секретарын быһыытынан Российскай Федерация Правительствотыгар уонна РСФСР үрдүк уонна орто профессиональней үөрэхтээһинин министерствотыгар Дьокуускайга универститеты аһар туһунан боппуруоһу элбэхтик туруорсубута. Ити сыллардааҕы үлэ биир үтүө түмүгүнэн кадрдар хаачыстыба өттүнэн тупсааһыннара буолар. Өскө 1954 сыллаахха республика норуотун хаһаайыстыбатыгар үрдүк уонна анал орто үөрэхтээх 13741 киһи үлэлээбит буоллаҕына, 1958 сыл саҥатыгар 26666 киһиэхэ тиийбитэ, а.э. 65 бырыһыанынан үүммүтэ.

А.П.Данилова, начальнай оскуола учууталыттан үлэтин саҕалаан, партия Обкомун секретарыгар диэри үүнэн, төрөөбүт республиката, дьоно-сэргэтэ сайдалларын иһин 52 сыл үлэлээн ааспыта, итинтэн 25 сыла Дьокуускайдааҕы государственнай университекка эдэр ыччаты үөрэтиигэ, иитиигэ анаммыта. А.П.Данилова университекка старшай преподаватель, доцент быһыытынан уруккутун курдук тахсыылаахтык үлэлээн үлэһиттэр, студеннар өттүлэриттэн киэҥ билиниини ылбыта, улахан общественнай үлэни ыытара.

А. П. Данилова биллэр, билиниллэр общественнай деятель, талааннаах салайааччы, бэйэтин норуотугар бэриниилээх, принципиальнай, көнө-көрсүө, чиэстэээх уонна чиэһинэй үлэһит, дьоһуннаах киһи үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта: Үлэ Кыһыл Знамята уонна «Бочуот Знага» орденнарынан, элбэх медалларынан, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бочуотунай грамотатынан, Советскай Эйэ фондатын знагынан уо.д.а. бэлиэтэммитэ. 1976 сыллаахха «Саха АССР үтүөлээх учуугалын» аата иҥэриллибитэ. Кини РСФСР III уонна IV ыҥырыылаах Үрдукү Сэбиэтин депутатынан, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун солбуйааччы председагелинэн (1951 — 1959 сылларга), Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин I, II, IV ыҥырыыларыгар депутатынан үс төгүл талылла сылдьыбыта. Оччотооҕу ыраах сытар Ньурба оройуонун үрэҕин баһыттан оронон, уонуттан эрэ тахсыбыт саастаах кыракый кыысчаан Дьокуускайга кэлэн студент буолааһына, 21 саастаах эдэр учуутал үөрэх оройуонунааҕы салаатын сэбиэдиссэйинэн ананааһына, 22 саастаах эдэр үлэһит Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талыллаааһына киһи олоҕор бэрт сэдэхтик көстөр чахчынан буолар. Олоххо маннык хаардыы хардыылаабыт киһи ахсааннаах буолуохтаах.

А. П. Данилова 1993 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр 77 сааһыгар олохтон туораабыта. Саха Республикатын дьоно-сэргэтэ талааннаах государственнай, общественнай деятели, учуонайы, эдэр ыччат муударай иитээччитин, эрэллээх доҕорун кэлин да кэриэстии туруоҕа.

Саха чулуу кыыһа

Саха республикатын сайдыытыгар улахан өҥөлөөх советскай-партийнай уонна государственнай үлэһиттэртэн биирдэстэринэн бу күннэргэ төрөөбүтэ 85 сааһын туолбут Анастасия Петровна Данилова этэ. Кини аата Саха сирин чулуу кыргыттарын — С. П. Сидорова, А. Я. Овчинникова, М. Д. Нартахова ааттарын кытта биир кэккэҕэ турар уонна республика общественнай эйгэтин дириҥ убаастабылын ылар.

А.П.Данилова оскуола учууталыттан саҕалаан тэрийэр дьоҕурунан партийнай салалтаҕа тахсан, райком секретарыттан Саха АССР уонна Российскай Федерация Үрдүкү Сэбиэттэрин депутатыгар, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун председателин солбуйааччытыгар уонна Обком секретарыгар тиийэ эппиэттээх дуоһунастарга ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, историческай наука кандидатын учуонай степенин көмүскээбитэ уонна Саха государственнай университетыгар, старшай преподавателинэн, онтон доценынан үйэ чиэппэрэ үлэлээбитэ, студеннарга историяны чинчийиигэ научнай куруһуоктары салайбыта.

Анастасия Петровна Амма оройуонугар 1949—1952 сс. райком бастакы секретарынан үлэлээбитэ. Оччотооҕуга мин, оскуола оҕото, Широких-Полянскай аатынан оскуолаҕа үөрэнэр этим. Бу сэрии кэннинээҕи ыарахан кэм этэ. Оскуолабыт сэрии иннинэ тутуллубут буолан материальнай өттүнэн хаачыстыбата мөлтөҕө, икки симиэнэнэн үөрэнэрбит, оскуолабыт дьиэтэ оһоҕунан оттуллара уонна мас тиийбэт буолан тымныы буолара. Бу ыарахан балаһыанньаны туоратыыга Данилова А.П. быһаччы көмөлөспүтэ. Онно сэрии сылларыгар райкомҥа секретардаабыт опыта, билиитэ улаханнык көмөлөспүтэ. Кини салалтатынан оройуонҥа үөрэхтээһини тупсарыыга, педагогическай кадрдары сүүмэрдээһиҥҥэ элбэх үлэ ыытыллыбыта.

Амма орто оскуолатыгар үөрэҕи үрдүк таһымнаахтык ыытыыны, киин уобаластартан саҥа үлэлии кэлбит эдэр учууталлары дьиэнэн-уотунан хааччыйыыны оскуола директора Колодезникова Вера Николаевнаны уонна оройуон үөрэхтээһинин отделын сэбиэдиссэйэ Емельянов Николай Ивановиһы кытта бииргэ сүбэлэһэн үлэлээн ситиспиттэрэ. Кинилэр үһүөн Дьокуускайдааҕы педагогическай техникумҥа биир кэмҥэ үөрэммит буоланнар. уопсай интэриэскэ бэйэлэрин өйдөһөн, оройуон, республика сайдыытын уонна инники кэскилин учуоттаан, оскуолаҕа иитэр-үөрэтэр үлэни тупсаран, үрдүк үөрэххэ киирэргэ билиилээх буолары ситиһэргэ үгүс үлэни ыыппыттара. Общественнай тэрилтэлэр уонна холкуостар оскуолаҕа уонна интернакка оттук маһы киллэрэллэрин, сайыныгар өрөмүөнү кэмигэр ыыталларын ситиһэн, үерэнээччилэр билиилэрэ үрдээбитэ, олохторун илгэтэ тупсубута.

1951 с. саас үөрэҕи бүтэрээри сырыттахпына, Анастасия Петровна кэлэн, онус кылаас үөрэнээччилэригэр бэсиэдэ оҥорбута, «Союз киин куораттарыгар үөрэххэ Саха сиригэр целевой миэстэлэри биэрэллэр, онно киириҥ», - диэбитэ уонна экзаменнары туттаран Москва, Ленинград араас институттарыгар киирэрбитигэр сүбэлээбитэ. Биһиги онус кылааһы 12 буолан бүтэрбиппит. Бу Амма орто оскуолатыгар бастакы маассабай выпуһунан буолбута. Онно Анастасия Петровна кэлэн истиҥник эҕэрдэлээбитэ, ситии-хотуу аттестатын туттарбыта, үрдүк үөрэххэ киирэрбитигэр, республикаҕа туһалаах специалистар буоларбытыгар баҕарбыта уонна наада буоллаҕына, көмөлөһүөхпүт диэн эрэннэрбитэ. Бу оройуон салайааччыта үөрэхтээһини өйөөһүнэ биһиэхэ, оҕолорго, улахан сабыдыалы оҥорбута уонна киин куораттарга үөрэххэ киириигэ эрэли үөскэппитэ. Кини сүбэтин истэн Москваҕа биэс, Омскайга икки уонна Дьокуускай пединститутугар түөрт оҕо киирэн экзаменнарын ситииһиилээхтик туттаран, үрдүк үөрэх аанын аспыттара.

Амма оскуолатын выпускниктара бары маннык ситиһиилээхтик үрдүк үөрэххэ киир­биттэрин иһин оскуола администрацията республика Үөрэҕин ми­нис­тер­ство­тын махтал суругун ылбыта. Москваҕа үөрэххэ киирбиттэр — М. Степанов, Т. Ларионов уонна мин К. А. Тимирязев аатынан тыа хаһаай­ыс­ты­ба­тын ака­де­ми­я­ты­гар, Э. Говорова — медицинскэй институкка, В. Сербяков пушно-меховой ин­сти­тук­ка үөрэнэр буолбуппут. Анастасия Петровна биһиги киирии экзаменнарбытын хайдах туттарбыппытын кэтээн, билэн испит эбит. Дойдубутугар тахсыбыппыт кэннэ райкомҥа ыҥыран эҕэрдэлээн, истиҥник кэпсэтэн, үчүгэйдик үөрэнэрбитигэр баҕаран атаарбыта. Кини улахан болҕомтотун 1952 с. оскуоланы 25 үөрэнээччи бүтэрэригэр уонна киин куораттарга үөрэххэ киирэллэригэр уурбута. Бүтэрбит оҕолортон Д. Ефремов Москватааҕы Плеханов аатынан норуот хаһаайыстыбатын экономикатын институтугар, В. Петров уонна Е. Нестеров — архитектурнай Т. Захарова, А. Антипина — медицинскэй, А. Кривошапкина — энергетическэй, П. Григорьев, М. Слепцов, М. Габышева — библиотечнай институттарга киирбиттэрэ. Атын оҕолор Свердловскайга, Новосибирскайга, Омскайга уонна Иркутскай институттарыгар үөрэммиттэрэ. Бу икки сыл иһигэр Анастасия Петровна кыһамньытынан Амма ыччаттара дойду киин куораттарыгар үөрэнэр кыахтаммыттара, онтон куорсун анньынан элбэх оҕо Советскай Союз киин куораттарыгар араас хайысхалаах идэҕэ үөрэнэн республикаҕа наадалаах специалистар буолан үлэлээн-хамсаан ааспыттара уонна билигин да ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар. Ол курдук Д. С. Ефремов Уус Маайа райкомун бастакы секретарынан, республика олохтоох промышленноһын министринэн бэрт тахсыылаахтык үлэлээбитэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талылла сылдьыбыта, В. С. Петров Дьокуускай куорат кылаабынай архитекторынан, республика архитектордарын союһун председателинэн, П. В. Григорьев культура министрин солбуйааччытынан, Т. Т. Ларионов тыа хаһаайыстыбатын министерствотын отделын начальнигынан, В. С. Сербяков республика пушно-меховой рассаднигын сэбиэдиссэйинэн эҥкилэ суох үлэлээбиттэрэ.

Оттон А.П.Антипина республиканскай балыыһа кардиологияҕа отделениетын кылаабынай бырааһынан, Т.В.Захаров Сэллиги чинчийэр-эмтиир институт отделын сэбиэдиссэйинэн дьоһуннаахтык үлэлээннэр республика үтүөлээх быраастара буолбуттара. Учуонайдар — экономическая наука кандидата М.Е.Степанов Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын доцена, медицинскэй наука кандидата, Э.П.Говорова Москва куорат бастакы нүөмэрлээх медицинскэй институтун доцена, техническэй наука кандидата, ирбэт тону үөрэтэр институт сүрүннүүр научнай сотруднига, И. П. Константинов докторскай диссертациятын бэлэмнии сылдьар. Итинтэн да атын ыччаттар үрдүк үөрэҕи бүтэрэн норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ, сорохторо билигин да үлэлии сылдьаллар.

Мин сүнньүнэн Анастасия Петровна Амма оройуонун эрэ ыччаттарын үөрэххэ, сырдыкка уһуйуутун туһунан ахтан суруйдум. Итиннэ кини М.К.Аммосов аатынан Саха государственнай университетыгар үйэ чиэппэрин устата ыччаты үөрэтиигэ-иитиигэ сыралаах үлэтин эбэн кэбистэххэ, кини илиитин иһинэн ааспыт, сүрэҕин сылааһынан угутгаммыт тыһыынчанан ахсааннаах ыччаттары ааҕыстахха, чахчы да баараҕай үлэ ыытыллыбытын итэҕэйэҕин.

Анастасия Петровна дьон туһугар ис сүрэҕиттэн бэриниилээхтик үлэлээбит, ыччатгар үөрэхтээх, төрөөбүт дойдуларыгар туһалаах специалистар буолалларыгар кыһаллыбыт, бары өттүнэн көмөлөспүт үтүө-мааны киһинэн буолар. Ол иһин даҕаны кини общественнай-политическай эйгэҕэ ситиһиилээхтик үлэлээһинэ, ыччаты үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэтиигэ сыралаах үлэтэ Саха сирин дьонугар үтүө холобурунан буолар.

Ылыллыбыт сирэ

• Дьаҕаһын Сиэнэ. — Якутск, 2015.
• Семен Емельянов. - тыыл, үлэ ветерана,

экономическай наука кандидата, Тыа хаһаайыстыбатын Саха сиринээҕи научнай- чинчийэр институтун старшай научнай сотруднига Ил Түмэн. — 2001. — Ахсынньы 19 к.