Диван луҕат ат-Турк

"Диван луҕат ат-Турк" (араб. ديوان لغات الترك‎ — "түүр тылларын тылдьыта") – Маһмуд ал-Кашгари (1101 эбэтэр 1126 сыллаахха өлбүт) суруйбут түүр тылларын бастакы тылдьыта.

История

"Диван луҕат ат-Турк" суруллуон иннинэ түүр тыллаах омуктар ислам эйгэтигэр саамай күүстээх буолбуттар. Х үйэ бүтүүтүгэр Харахааннар Саманид дойдутун үлтүрүппүттэр уонна Орто Азияны баһылаабыттар. ХI үйэҕэ селдьуктар Хорасантан Европаҕа диэри тиийбиттэр уонна Византияны кыайбыттар.

"Диван луҕат ат-Турк" иһигэр уруһуйдаммыт аан дойду картата

Тылдьыт суруллуута

Ал-Кашгари үлэтин 1074 сыллаахха (466 хидьра сылыгар тэҥ) суруйан бүтэрбит. Күн бүгүҥҥэ диэри тиийбит илиинэн суруллубут (рукопись) "Диван луҕат ат-Турк" 1266 сыллаахха (664 хидьра сылыгар тэҥ) оҥоһуллубут. Ал-Кашгари бу бөдөҥ үлэтин Баҕдад ыраахтааҕытыгар ал-Муктадиҕэ анаабыт. Кэлин, быһа холоон 1258 с. кэнниттэн бу кинигэр Мамлүктэргэ тиийбит. Бу кинигэ саҥа хаһаайына түүр тылын билэр улахан суолталааҕын өйдөөн "Диван луҕат ат-Турк" тылдьыты Муһаммад ибн Абу Бакр ибн Абу-л-Фатһ ас-Сави диэн киһиэххэ хос суруттарбыт. Бу киһи бэлиэтээбитинэн хос суруйуу 664 сыл шавваль ый 27 күнүгэр (1266 сыл атырдьах ыйын 1 күнэ) бүппүт.

Бастакы сирэйгэ суруллубутунан 1400–1401 сылларга кинигэ хаһаайына Каирга олорбут Аһмад Хатиб Дараййа этэ. Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн кини дьиҥнээх аата Муһаммад ибн Аһмад ибн Сулейман ал-Ансари ад-Димашки ад-Дарани (1344–1407)^[1].

1422 сыллаахха Бадруддин ал-Айни диэн суруйааччы Икд ал-дьуман фи тарих аһль аз-заман диэн үлэтигэр "Диван луҕат ат-Турк" сороҕутун туттубут. Кэлин чинчийээччилэр Икд ал-дьуман фи тарих аһль аз-заман үлэҕэ баар "Диван луҕат ат-Турк" сороҕото дьиҥнээх тиэкэһи кытта тэҥин бигэргэппиттэрэ.

1517 сыллаахха Мамлүк дойдута суох буолбутун кэннэ "Диван луҕат ат-Турк" Истамбулга тиийбит. Сорох көннөрүүлэр уонна эбиилэр Осман кэмигэр оҥоһуллубуттар. 1650 сыллаахха Катиб Челеби Кашф аз-Зунун диэн үлэтигэр "Диван луҕат ат-Турк" туһунан ахтыбыт. Ол кэннэ ХХ үйэҕэ диэри "Диван луҕат ат-Турк" туһунан биир да ахтыы суох.

ХХ үйэ саҕаланыытыгар "Диван луҕат ат-Турк" хаһаайына Назифу Паша этэ. 1917 сыллаахха бу кинигэни кинигэ хомуйааччыта Али Эмири атыыласпыт. Кэлин Али Эмири хомуйбут кинигэлэрэ Истамбуллааҕы Миллэт Гэнэл библиотекатыгар тиксибиттэр. Билиҥҥи кэмҥэ "Диван луҕат ат-Турк" ол библиотекаҕа баар.

Бастакы таһаарыылар

1915–1917 сылларга К. Рифат "Диван луҕат ат-Турк" тылдьыты Истамбулга бэчээккэ таһаарбыт. Ол кэннэ аан дойду чинчийээччилэрэ бу кинигэни үөрэтэн саҕалаабыттар. 1928 сыллаахха Карл Броккельман "Диван луҕат ат-Турк" тылдьыкка олоҕуран "Орто түүр тылын тылдьытын" суруйбут^[2]. 1939–1941 Бэсим Аталай "Диван луҕат ат-Турк"у турок тылыгар тылбаастаабыт.

Эбии көр

Быһаарыылар

↑ Kilisli Rifat Diwan Luğat at-Turktin başindaki makale // Türkiyat Mecmuasi. — С. 355—360.
↑ Brockelmann C. Mitteitürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kashgaris Divan Lugat at-Turk. — Будапешт — Лейпциг, 1928.

Кинигэлэр

Махмуд ал-Кашгари Диван Лугат ат-Турк / З-А. М. Ауэзова. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. — 1288 с. — ISBN 9965-699-74-7

[1] Kilisli Rifat Diwan Luğat at-Turktin başindaki makale // Türkiyat Mecmuasi. — С. 355—360.

[2] Brockelmann C. Mitteitürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kashgaris Divan Lugat at-Turk. — Будапешт — Лейпциг, 1928.

[1]

[2]