Донской Феодосий Семенович
Донской Феодосий Семенович (20.09.1919, Иккис Маалдьаҕар нэһилиэгэ, Ньурба улууһа — 29.12.2013) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, суруналыыс, социолог-чинчийээччи.
| Феодосий Семенович Донской | |||||||
 | |||||||
| Төрөөбүт күнэ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Төрөөбүт сирэ |
Иккис Малдьаҕар нэһилиэгэ, Ньурба улууһа, | ||||||
| Өлбүт күнэ |
29 ахсынньы 2013 (94 сааһыгар) | ||||||
| Сулууспалаабыт дойдута | |||||||
| Сулууспалаабыт сыллара |
1939—1946 | ||||||
| Солото |
Ефрейтор  | ||||||
| Кыргыһыылар/сэриилэр | |||||||
| Наҕараадалара |
| ||||||
Олоҕун олуктара уларыт
1919 сыллаахха балаҕан ыйын 20 күнүгэр Ньурба оройуонугар Иккис Малдьаҕар нэһилиэгэр Булгунньахтаах диэн сиргэ дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Үс саастааҕар төгүрүк тулаайах хаалбыт. Интернатка олорон сэттэ кылааһы үөрэнэн бүтэрбит.
Дьокуускайдаҕы сельхозрабфакка, доруобуйата мөлтөөн, икки эрэ сыл үөрэммит. Өлүөхүмэ уонна Нагорнинскай орто оскуолаларыгар пионервожатайынан үлэлээбит. Ол кэннэ Москваҕа чэпчэки промышленность рабфагар үөрэнэ барбыта. 1939 сыллаахха, үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан, Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыт.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмэ уларыт
Аҕа дойду Улуу сэриитэ Феодосий Донскойга бастакы мүнүүтэлэриттэн биллибитэ. 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр сарсыарда 4 чааска Львов аттынааҕы Скнилов байыаннай аэродромы, манна Феодосий Донской 5-с авиадивизия сибээһин ротатыгар сулууспалаабыт, фашистар авиациялара күүскэ буомбалаан уонна артиллерияларынан ытыалаан, уот сэрии саҕаламмыт.
Феодосий Донской сэрии саҕаланыытын туһунан ахтыыларыттан:
Өрөбүл күн этэ. Летчиктар үгүстэрэ, дьиэ кэргэннээх буолан, куоракка хоноллоро. Биһиги, рядовой саллааттар, субуота киэһэ үҥкүү кэнниттэн, хойут утуйбуппут. Уум быыһыгар этиҥ этэрин курдук тыас иһиллибитэ. Киэһэ халлааммыт былыта суоҕа. Онтон тыас күүһүрэн, эстии буолла, «Подъем! Нас бомбят!» диэн хаһыылар иһилиннилэр … Палаткаларбытыттан хайдах сытарбытынан ойон тахсыбыппыт: үрдүбүтүнэн фашист самолеттара, көтө сылдьан, буомбалыыллар, самолеттар, ыскылааттар, казармалар, палаткалар умайа тураллар …— [1]
Сэрии бастакы күннэригэр 300-кэ бойобуой самолеттарын сүтэрбит дивизиятын тобоҕун кытта, Феодосий Донской сулууспалыыр сибээс ротата, ыараханнык кыргыһан, илин диэки тэйбит.
От уонна атырдьах ыйдарыгар Феодосий Донской биир сулуспалаахтарын кытта аатырбыт Курск тоҕойугар дивизия авиационнай полкаларын сибээһинэн хааччыйбыт.
Ол кэннэ Воронежскай уонна Бастакы Украинскай фроннар авиадивизияларын кэккэтигэр киирэн Воронеж уонна Курск уобаластарын өстөөхтөртөн босхолооһуҥҥа, Днепр өрүһү туорааһыҥҥа, Киевы, Украинаны уонна Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыт.
Ф. Донской фашист арҕаһыгар, Берлиҥҥэ, кимэн киирээһин кыргыһыыларыгар кыттыбыт.
Сэриигэ кыттыытын Чехословакия киинэ Прага куораты босхолооһунунан түмүктээбит. Феодосий Донской Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы, 1418 күн-түүн сэриилэһэн, Кыайыыны уһансыбыт.
Берлин. Рейхстаг уларыт
1945 сыллаахха ыам ыйын 8 күнүгэр Феодосий Донской бииргэ сэриилэспит табаарыһын, Чувашияттан сылдьар Коннов Ф. Ф., кытта урусхалламмыт рейхстаг эркинигэр бэлиэ-сурук хаалларбыттарын, ТАСС уонна «Кыһыл Сулус» хаһыат фотокорреспондена Анатолий Морозов түһэрбит хаартыската 1946 сыл күһүнүгэр «Огонек» сурунаалга бэчээттэммитэ[1][2][3]. Бу историяҕа киирбит хаартыска уоттаах сэрии кэмигэр Аҕа дойдуларын көмүскэлигэр бырааттыы норуоттар түмсүүлэрин, доҕордоһууларын туоһута буолбут.
Были и мы – из Якутии Донской Ф. С., из Чувашии Коннов Ф. Ф.— Урусхалламмыт рейхстаг эркинигэр саха саллаата Феодосий Донской хаалларбыт кыайыы бэлиэ-суруга[4]
Сэрии кэннэ уларыт
1946 сыллаахха, Аармыйаттан кэлээт, «Социалистическая Якутия» хаһыакка собкорр буолбута. Сэрии кэмигэр ыһыллыбыт норуот хаһаайыстыбатын өрө көтөҕөр, сайыннарар туһунан элбэх ыстатыйалары, очеркалары суруйбута. Икки сыл Иркутскайдааҕы партийнай оскуолалаҕа үөрэммитэ, ол кэннэ «Эдэр коммунист» хаһыат редакторынан анаммыта. Биир сылынан, кини этиитинэн, ЫБСЛКС обкомун туруоруутунан «Молодой коммунист» диэн нууччалыы тыллаах хаһыат тахсар буолбут.
Ф. С. Донской өрөспүүбүлүкэ радиокомитетын главнай редакторынан үлэлээбит. Ол кэннэ, сотору кэминэн, саҥа тэриллибит телевидение уонна радиовещание Комитетын бэрэссэдээтэлинэн бигэргэтиллибит. Саха Сирин телебиэриитэ сайдыытыгар элбэх сыратын биэрэн, тургутуулаахтык үлэлээбит.
60-с сыллар ортолоругар Ф. С. Донской «Социалистическая Якутия» уонна «Кыым» хаһыаттар холбоһук редакцияларыгар пропаганда салаатын сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит.
1967 сыл бүтүүтэ олоҕор тосту уларыйыылары киллэрбит. Ф. С. Донской ССРС билимин Академиятын Дьокуускайдааҕы филиалыгар үлэҕэ ыҥырыллыбыт. 20-чэ сыл кырдьыктаахтык суруналыыстаабыт эйгэтиттэн, сөбүлээбит үлэтиттэн, билим үлэтин кэрэхсээн, филиал экономика салаатыгар младшай научнай үлэһитинэн, ону тэҥэ салаа учуонай секретарынан, филиал учуонай Сүбэтин секретарынан ананан үлэлээбит.
Ф. Донской олоҕун 40-ча сылын Хотугу Саха Сирин, Сэбиэскэй Сойуус Уһук Хоту аҕыйах ахсааннаах хоту омуктарын олохторун-дьаһахтарын, үгэстэрин, историяларын чинчийиигэ анаабыт. Хоту сирдэринэн, Кольскай хомоттон саҕалаан Чукоткаҕа уонна Камчаткаҕа дылы, чинчийээччи быһыытынан, элбэхтик сылдьыбыт. 130-н тахса ыстатыйалары, дакылааттары, монографиялары суруйбут.
1978 сыллаахха «Социально-экономические проблемы переустройства условий труда и быта оленеводов и охотников Крайнего Севера» тиэмэҕэ экономика билимнэрин кандидатыгар диссертациятын ситиһилээхтик көмүскээбит. 1981 сыллаахха саҥа тэриллибит ССРС билимин Академиятын социологияҕа чинчийиитин Институтутугар ыҥырыллан үлэлээбит.
1983 сыллаахха ССРС билимин Академиятын Дьокуускайдааҕы филиал Хоту сир айылҕатын ресурсаларын баһылааһын экономикатын Институтугар ведущай научнай үлэһитинэн анаммыта. Бу Институтка үлэлии сылдьан, Россияҕа соҕотох Институту — аҕыйах ахсааннаах хоту омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр Институту — тэрийсибит, Институтка ведущай научнай үлэһитинэн өр сыл үлэлээбит.
2013 сыл ахсынньы 29 күнүгэр өлбүт.[5]
Дьиэ кэргэнэ уонна аймахтара уларыт
Ф. С. Донской, ситэтэ суох ааҕыынан, 800-кэ ахсааннаах (ол иһигэр саха омук бастакы тутулун олохтоһооччулар М. К. Аммосов уонна П. А. Ойуунускай, ини-бии С. Н. Донской-I уонна С. Н. Донской-II) былыргы Дон казактарын удьуора[1].
Аҕыс оҕолоох: икки уол уонна алта кыыс[1].
Наҕараадалара уонна ытык ааттара уларыт
- Аҕа дойду сэриитин II ст. уордьана (05.02.1988)[6]
- Норуоттар Доҕордоһууларын уордьана
- Икки «Бойобуой өҥөлөрүн иһин» мэтээл (30.04.1943[7]; 24.05.1945[8])
- «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Германияны кыайыы иһин 1941-1945 сс.» мэтээл
- «Праганы босхолооһун иһин» мэтээл
- Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ
- РФ билимин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын ытык бэтэрээнэ
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2010)[9]
- Ньурба улууһун ытык киһитэ
- Эбээн-Бытантай улууһун ытык киһитэ
Быһаарыылар уларыт
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Газета «Ил Түмэн» 20.10.2006 № 42: Человек из легенды
- ↑ М. Г. Старостин. Өлбөөдүйбэт үйэ аҥаара. — Дь.: Бичик, 1995.
- ↑ Газета «Якутия» 19.09.2009: «Своими достижениями я обязан журналистике»
- ↑ Информационный портал Республики Саха (Якутия) SAKHA-INFO.RU: «Журналисты почтили память своих коллег, погибших в ВОВ»
- ↑ Вечная память ветерану(нууч.)
- ↑ Карточка награжденного к 40-летию Победы в электронном банке документов «Подвиг Народа»
- ↑ Наградные документы в электронном банке документов «Подвиг Народа»
- ↑ Наградные документы в электронном банке документов «Подвиг Народа»
- ↑ Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия): Почетные граждане Республики Саха (Якутия)
Сигэлэр уларыт
- Николаев Д. Автограф на стене Рейхстага // Якутия : хаһыат. — 19.09.2009. — С. 3.(нууч.)
- Газета «Якутия» 19.09.2009: «Своими достижениями я обязан журналистике»(нууч.)
- Газета «Ил Түмэн» 20.10.2006 № 42: Человек из легенды(нууч.)