Дуруускалаан ыалы тэрийии
Ыал буолууга бэлэмнэнии кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан барарын төрөппүттэрэ энньэтин булуна, бэлэмнии сылдьаллара биллэрэр. Кыыс оҕо ыалы тэрийэрин эрдэттэн билэ сылдьара ырааһын харыстанарыгар ордук улахан суолталаах. Кыыс бары өттүнэн үчүгэй, сайдыыны ситиһэр кыахтаах, үлэни кыайар эр киһиэхэ эргэ тахсарыгар төрөппүттэрэ баҕаран энньэтин бэлэмнииллэр.
Кыыс тас көрүҥэ уонна өйө-санаата холбоһоннор эргэ барар кыаҕын үөскэтэллэр. Ону тэҥэ, кыыс энньэтэ төһө кээмэйдээх буолара саҥа ыалы тэрийэригэр улахан көмө буолар. Ол курдук, энньэ диэн кыыс ыалы тэрийэр, барынан-бары хааччыйар баайа, кыаҕа буолар уонна бэйэтэ бас билэр баайынан ааттанар.
Уол оҕо улаата охсон ойох ылар баҕа санаатыттан үлэни кыайа-хото үлэлиирэ, халыымы мунньуна сылдьара ситиһиллэр кыаҕа улаатар. Бу баҕа санаата туоллаҕына уол саҥа ыалы туох баарынан барытынан хааччыйар кыахтанара аҕа ууһун тэрийэр аналын толороругар туһалыыр.
Кыыс оҕо энньэтэ уонна уол халыыма холбоһон саҥа ыал баайа-мала буолан ыалы хааччыйарга туһалыыллар. Ыалга оҕо төрөөһүнэ уонна көрүүтэ-истиитэ эбиллэн, элбэх ороскуокка киллэрэн, эр киһи кыайа-хото үлэлиирин эрэйэллэр. Ол иһин ыалы тэрийиигэ эр киһи төһө үлэһитэ бастакы оруолу ыларын иһин, күтүөтү талан ылыыга аан бастаан буор кута төһө сайдыылааҕа сыаналанар.
Көрсүө, сэмэй үлэни кыайар эр киһи киһиргэһэ суох, мээнэ кэпсэммэт, аҕыйах саҥалаах буолар. ”Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах” диэн өс хоһооно үлэһит, көрсүө, сэмэй киһини биллэрэр. Ону тэҥэ, элбэхтик саҥарыы үлэни оҥорорго туһата аҕыйаҕын “Тылга тииһии” диэн этии баара быһаарар.
“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии элбэхтик ону-маны саҥарыы, киһиргэтии талан ылыыга оруола улаханын биллэрэр. Ол иһин дьахтары талыыга көрсүө, сэмэй, үлэһит киһи үтүрүттэрэн туораан хаалыан сөбүттэн билиһиннэрэр, дуруускалыыр киһи көмөтүн туһанара ордук табыллар.
Сахалар былыр-былыргыттан ыалы дуруусканан тэрийэллэрэ биллэр. Ол барыта ыал буолуох инниттэн киһи төрүччүтүн үөрэтиигэ, төһө үлэһитин быһаарыыга, майгынын-сигилитин билиигэ аналланара улахан туһаны оҥорор.
Ыал буолааччыны бары өттүнэн эрдэттэн үөрэтэн билии уонна сөп түбэһэр атын өрүтү талан ылан билиһиннэрии дуруускалааһыны олоххо киллэрбит. Дуруускалааһын туһатын туһунан билэр дьон маннык суруйаллар:
- Аҕабар убайа Тэрэппиин Кулаковскай: “Элбэх оҕолоох-уруулаах, доруобай төрүөхтээх Заболоцкайдар кыыстарын Таанньаны ойох ыл“, - диэн сүбэлиир эбит. Тэрэпиин биир күн туруммут да эһэбэр Папа Заболоцкайга тиийэн кыыһын быраатыгар ыйытааччы буолбут. Онуоха эһэм сөбүлэҥин биэрбит. Оччолорго ийэм 18 сааһын туола илик, оттон аҕам 21 саастаах эбит.
Ийэбэр уруу тэрийэр баҕа санаалаахтарын биллэрбиттэригэр, маҥнай ылыммат: “Ыал буолуом иннинэ, бастаан үөрэхтэниэм этэ”, - диэн аккаастыыр. Мин санаабар кини дьиҥэр, Арайааһы сөбүлүүр эбит, онтон сөбүлэспит.
Дьоммут төһө да дуруусканан холбостоллор, сыыйа бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээн, сыһыаннара салгыы сайдан тапталга кубулуйар уонна олус дьоллоохтук алта уонтан тахса сыл бииргэ олорбуттара. (1,72).
Ыал буолуу диэн кыыс уонна уол сөбүлэһии түһэрсэллэрэ буолар. Ол иһин эрдэттэн бэйэ-бэйэлэрин дириҥник билсэллэригэр туһалаах көмөнү дуруускаһыт оҥорон биэрэр кыахтанар.
Ааттаах-суоллаах аҕа уустара сайдыылаах буор куттарын саҥа ыаллары тэрийэн тарҕатыыга дуруускаһыт көмөтүн туһаналлара табыллар. Киһи төрүт өйүн-санаатын, буор кутун үчүгэйдик билии уһун кэми ыларынан тастан көмөнү ылыы улаханнык туһалыыр.
Дуруускаһыт диэн бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэһэр дьону булан билиһиннэрэн саҥа ыалы тэрийээччи киһи ааттанар. Эдэрдэр дириҥник билсиспэккэ эрэ онно-манна көрсүһэ түһээт ыал буола сатыыллара тас көрүҥҥэ уонна имэҥҥэ эрэ олоҕурарыттан уһун үйэтэ суох буолара элбэхтик бэлиэтэнэрин таһынан, ханнык буор куттаах оҕону төрөтөллөрө биллибэтиттэн куһаҕаны оҥорууга киирсэр.
Имэҥ диэн эт-сиин атын аҥарга баҕара саныыра күүһүрэн ыла-ыла мөлтөөн хаалара биллэр. Ону тэҥэ, дьон солумсах буолуулара улаатыыта имэҥнэрэ аһара баран хааларын үөскэтэрэ элбээтэ.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга туһаны оҥорботторо былыргыттан баар төрүт тыллары уларыта сатыылларыттан биллэр буолла. Солун диэн киһи ханнык эрэ саҥаны, уратыны билэрэ этиллэр. Онтон аһара элбэх солуну, саҥаны билэ-көрө сатааһын киһини солумсах буолууга тириэрдэн кэбиһэрэ куһаҕаны үөскэтэриттэн, бу тыл куһаҕан өйдөбүллээҕэ дьону харыстыыр аналланар.
Солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла солбуйаннар дьон солумсах буолууларын улаатыннаран кэбистилэр. Эдэр ыаллар арахсыылара элбээһинэ солумсах буолуулара аһара улааппытыттан ордук улахан тутулуктаах уонна тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга оҥорор куһаҕаннарын таба арааран билиигэ туһаны оҥороро быһаарылынна.
Омугу кыыс оҕолоох ыаллар сайыннараллар. Кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэриини төрөппүттэр ырааҕы суоттанан оҥороллоро аймахтарга, омукка сайдыыны аҕалар. Эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ иҥэрэн биэриигэ кыыс оҕо кыаҕын туһаныы табыллар.
Эдэрдэр ыал буолуохтарын инниттэн өйдөрүн-санааларын уратыларын дириҥник билсиһиини үөскэтиини дуруускаһыт оҥороро улахан туһалаах. (2,55).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. “Чолбон” сурунаал. Кулун тутар / 2022.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.