Дьадаҥы буор куттаах киһи
Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаан, ол аата былыргы кэмнэртэн үгэс оҥостон тылларыгар киллэрэн сылдьалларын дьадаҥы диэн тыл баара биллэрэр. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр ырыынак сокуоннара туттуллар эрдэхтэринэ дьадаҥы диэн ааттаммыт киһи куһаҕан үлэһит, үлэни үлэлиэн баҕарбат, баайа-мала аҕыйах уонна сатабыла суох хаһаайын буолара быһаарыллан биллэрэ.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар былааһы ыланнар бары салайааччылар дьадаҥы, умнаһыт төрүттэринэн киэн туттар кэмнэрэ кэлэн ааспыта. Бу кэмнээҕи үөрэхтээхтэр бары кэриэтэ дьадаҥы төрүттээхтэр. Үлэни кыайан үлэлээбэт быстар дьадаҥылар, бу былаас кэмигэр үөрэҕи элбэҕи баһылааннар уонна кумааҕы бэрийэр үлэҕэ көһөннөр буор куттара сайдыбакка хаалыыта үөскээн төрүүр оҕолор үлэҕэ сыһыаннара быста мөлтөөбүтүттэн былаас бэйэтэ эстибитэ.
Дьадаҥы диэн киһи буор кута сайдыыта суоҕун быһаарар тыл дьа уонна даҥ диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Үлэһит ыаллар Кут-сүр үөрэҕин тутуһалларыттан дьадаҥылары кытта ыал буолан оҕолорун холбооботтор этэ.
Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттана сылдьыбыт. Ону дьай диэн өй-санаа дьайыытын биллэрэр тыл баара быһаарар. Билигин даҕаны бу тыл өй-санаа баарын биллэрэр суолтатын сүтэрбэккэ сылдьар.
Даҥ диэн дьиэ, араас тутуулар үрдүлэригэр кутуллар буор ааттанар. Бу кутуллар буор биллэр уратытынан таах сытара буолар. Дьадаҥы киһи хамсаныылары кыайан, табан оҥорботуттан, үлэлииргэ сүрэҕэ суоҕуттан элбэхтик сытарын сөбүлүүрүн, бу тыл бэйэтэ быһааран биэрэр.
Дьадаҥы киһи тугу оҥорбута барыта халы-мааргы көрүҥнээх, туоҕа эрэ табыллыбат буолар уратылаах. Дьадаҥы үлэһит туһунан “Күөх көппө” диэн кэпсээни Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон суруйбута, бу дьон өйдөрүн-санааларын уратыларын, үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын табатык быһаарбытын тэҥэ, үлэни хайдах үлэлииллэрин биллэрбитэ.
Эдэр эрдэҕинэ “Уулаах суоппар” диэн хос ааттаммыт киһи оҕолоро бары кыайа-хото үлэлээбэт буолуулара, арыгыга ылларыылара буор кут утумнаан бэриллэн иһэрин дакаастабыла буолар.
“Даҥ курдук буолуу” диэн үчүгэйи, куһаҕаны сэҥээрбэт, туохха да таарыйтарбат бүтэй дууһалаах буолуу ааттанар. Даҥ курдук буолбут дьон сэмэни-суҥханы мээнэ тыас эрэ курдук истэн кэбиһэллэр диэччилэр диэн суруйааччы суруйбута биллэр.
Салаҥ диэн буор кута сайдыыта суоҕуттан тугу оҥорбута барыта табыллыбат, сатаммат киһи ааттанар. Хамсаныылары кыайан табан оҥорботуттан оҥоро сатаабыта табыллыбакка хааларын бэлиэтээн ити ааты иҥэрбиттэр. “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн өс хоһооно сатаан уһаммат, оҥорбот салаҥ киһи элбэх маһы туһата суох хаалларан буорту оҥорорун ыйан биэрэр.
Олус былыргы кэмнэргэ саха сиригэр хоролор диэн туспа омуктар олохторо элбэхтэрэ биллэр. Үлэни кыайбаттарын иһин “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн, туоратан ааттаабыттарын кэнниттэн хоролор эстэн, симэлийэн сахаларга кубулуйан хаалбыттар. Бу быһаарыы үлэни кыайбат буолуу омугу эстиигэ тириэрдэрин биллэрэр.
Үлэни үлэлииргэ биллэр уратылар баалларын киһи бэйэтэ билинэрэ атыттарга ордук өйдөнөр. Суруйааччы С.Руфов ол туһунан маннык суруйар:
- Олох ууһа суох этим, салаҥмын. Харандааһы да эрэйдэнэн уһуктуубун, тоһута-тоһута. Дьоммор сэлээннээммин дьиэ үлэтигэр кыһаллааччым суох, билигин да оннукпун. (1,275).
Найылыыр, сэлээнниир диэн киһи сөбүлээбэтин үрдүнэн тугу эмэни уустугу, эрэйи үөскэтэр үлэни ыган биэрии ааттанар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр күөх көппө курдук дьадаҥылар өрө тутуллан арбананнар уонна дьахталлар көҥүллэринэн эргэ тахсыыларын олохтооннор сайдыыта суох буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар киэҥник тарҕаппыттара. Кыайыылаах үлэһиттэр сайдыылаах буор куттарын туһунан өбүгэлэр билиилэрэ таах хаалбыттара, умнуллубуттара. Киһини үөрэх салайарын туһунан сымыйа үөрэхтэри оҥорон туһаммыттара.
Былыргыта дьадаҥы төрүттэрдээх киһини билигин харчыны хайдах туттарыттан арааран быһаарыахха сөп. Харчыны сатаан туһаныы баайы үөскэтэр уратылаах. Хамнаһыгар ылар харчытын ол-бу туһата суохха туттан, ыскайдаан барыыр уонна аһылыгы кэмнээн аһыыр диэни билиммэт, үлэни табан үлэлээбэт киһи дьадаҥы буор куттаах буолара биллэн тахсар.
Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах дьон эрэйэ суох, үлэлээбэккэ, тугу да оҥорбокко эрэ түргэнник байа охсор санааларыттан элбэх араас харчыны эргитэр пирамидаларга киирэн биэрэллэрэ үгүстүк бэчээккэ суруллубуттара.
Дьадаҥы диэн тыл киһи өйө-санаата тиийбэтин уонна буор кута сайдыыта суоҕун биллэрэр. Бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтиттэн атыттар, бу “үчүгэй” диэн ыйан, этэн биэрбиттэрин эккирэтэ сатыыр киһи өйө-санаата дьадаҥыта биллэн тахсар. Бэйэтэ быһаарынан туһалаах үлэни булан үлэлээбэккэ атыттарга кыра хамнаска киирэн үлэлээһин эмиэ дьадаҥы буолууга тириэрдэр. Ол аата дьадаҥы киһи үлэлээн оҥорон таһаарыытынан туһанан атыттар байыахтарын сөп.
Хамначчыт диэн бэйэтин өйө-санаата намыһах, үлэни кыайан тэрийбэт, салайбат, атыттар этэн, ыйан биэриилэрин толорор киһи буолар. Атын дьоҥҥо хамнаска үлэлээһин хамначчыт буолууну үөскэтэр. Атыттар элбэх хамнаһы хаһан да биэрбэттэриттэн хамнаска үлэлиир дьон үгүстэрэ дьадаҥы буолар аналлаахтар.
Дьадаҥы диэн ааттанар киһи буор кута ситэ сайдыыта суох буолар, ол аата хамсаныылары табан, сатаан оҥорботун тэҥэ, олору оҥороро сыылбата, олус бытаана уонна үлэлиэн баҕарбата быһаарыллар. Хамсаныылары оҥороро табыллыбатыттан санаата түһэн үлэни оҥорорун сөбүлээбэтэ үөскээн, олохсуйан хаалыан сөп.
Дьадаҥылар сүрэҕэ суохтара эбилиннэҕинэ муҥкук буолан хаалан син кыайар үлэлэрин үлэлиири эбэтэр үөрэниини да кыайбаттара үөскүөн сөп. Сүрэҕэ суохтара улааттаҕына баҕа санаалара кытта аҕыйыырыттан тугу эмэни билэ-көрө сатыыллара суох буолан күннээҕинэн эрэ сылдьарга тиийиэхтэрин сөп.
Аныгы кэмҥэ дьадаҥы буор куттаах дьон үлэни үлэлээбэккэ бич буолан таах хаамса сылдьалларын сөбүлүөхтэрин сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр элбэх дьадаҥылар үөрэхтэнэн хаалбыттара солумсах буолууларын аһара улаатыннаран туһалаах, өр кэмҥэ үлэлэнэр үлэлэри үлэлээбэттэрин чахчы үөскэтэн сылдьар.
Бэйэлэрэ дьадаҥы төрүттээх тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы анаан-минээн “сонун” диэн сахаларга суох тылга соруйан уларытаннар киһи аһара баран ол-бу солуну билэ, батыһа сатыыра солумсах буолуутун үөскэтэрин кистээн кэбиспиттэриттэн дьадаҥы дьон солумсахтара аһара улаатан таҕыста. Бииртэн-бииргэ, атынтан-атыҥҥа солумсаҕыра сылдьалларыттан тыа үлэтин ыарахан диэн ааттаан кэбиһэннэр быраҕан эрэллэр. Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахпытына тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар сайдыыны ситиһэллэригэр туһаны буолбакка, куһаҕаны оҥороллоро биллэн тахсар.
Уустук, элбэхтик быһаардахха кыаллыан сөптөөх дьыалаҕа быстах быһаарыыны ылынан кэбиһэри дьадаҥы буор куттаах киһи оҥоруон сөп. “Күннээҕинэн эрэ олорор” диэн этии дьадаҥы, уһуну-киэҥи быһаарбат өйдөөх-санаалаах киһини биллэрэр.
Билигин ырыынак кэмэ кэлэн төрөппүттэр байа-тайа сатыыр санаалара улаатан оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэн туһалаах хаачыстыбаларын, буор куттарын сайыннара сатыыр санаалара биллэрдик улаатта. Бу үтүө, омугу сайыннарар баҕа санаа туоларын туһугар Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэн оҕо ийэ кутун кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэринэн иитэн, туһа киһитэ оҥоруу туһалыырын билиэ этилэр.
Дьадаҥы буор куттаах киһи табан туттубатыттан уонна үлэлииргэ сүрэҕэ суоҕуттан үлэни кыайа-хото үлэлиирэ кыаллыбат. Ханна эрэ хамначчыттаан хамнас ыллаҕына даҕаны туһата суохха ыскайдаан суох оҥорон иһиэн сөп.
“Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн өс хоһооно дьадаҥы буолууга ыскайдааһын улахан дьайыылааҕын, бурдук курдук улахан суолталааҕы да суох оҥорон кэбиһэрин биллэрэр.
Туһалаах, барыһы биэрэр үлэни үлэлээһин кэнниттэн, бу үлэ тугу эрэ оҥорон таһаарбытын табан, сатаан туһаҕа таһаардахха уонна ыскайдаабатахха байыы эбиллэн иһэрэ үөскүүр кыахтанарын дьадаҥы буор куттаах киһи туһаммакка хаалларан кэбиһэр.
Быстар дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сэбиэскэй былаас учуонайдара сахалары сайыннарар кыахтара суоҕун билиннэхтэринэ табыллар кэмэ кэллэ. Бу омук сайдыытыгар туһата суох дьон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айан, эдэрдэр айыыны оҥорор санааларын аһара күөртээн, элбэхтик сыыһа-халты туттуналларын, бэйэлэригэр тиийинэллэрин үөскэтэллэрин тэҥэ, ыал олоҕун алдьаныыга тириэрдэллэрэ элбээтэ, ол иһин омук сайдыыны ситиһэрин суох оҥороллоро быһаарыллар.
Бу эстибит былаас үөрэхтээхтэрэ өссө да салайа олороллоруттан кыыс оҕолору оскуолаҕа уһуннук үөрэтэллэр уонна көҥүллэринэн ыытаннар кыыстарын харыстаабаттарыгар тириэртилэр. Онно эбии сымыйа “айыы үөрэҕэ” диэн секталара “айыы үчүгэй” сымыйанан этиини тарҕатан айыыны оҥорор санааларын аһара күөртээн биир сатыыр айыыларын оҥоро охсоллорун, эр дьон буор куттарын буккуйалларын үөскэттилэр.
“Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах” диэн өс хоһооно тыл аҕыйах буоллаҕына туһаны оҥорорун, онтон элбээтэҕинэ, тылга тииһиигэ тириэрдэн туһата суох буоларын тэҥэ, куһаҕаны оҥорорун биллэрэр. Бу өс хоһооно тылга тииһии, элбэхтик саҥарыы туһалааҕы оҥорууга тириэрдибэтин ыйан биэрэр.
Дьадаҥылар, сайдыыта суох буор куттаах дьон төһө да үлэлии сатаабыттарын иһин, ол үлэлэрэ оҥорон таһаарбытынан кыайан, табан туһамматтарыттан, омукка сайдыыны аҕалбаттарын сэбиэскэй былаас эстиитэ чуолкайдык дакаастыырын итэҕэйэн, бу сыыһаны көннөрүү эрэйиллэр. (2,73).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Руфов С.Т. Зыр-зыр. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 304 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.