Дьиэ кыылларын, көтөрдөрүн көрөргө үөрэтии
Элбэх оҕолоох ыаллар чааһынай хаһаайыстыба оҕо иитиитигэр, үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһалааҕын билэллэр, бары кыахтара баарынан тэринэ сатыыллар. Оҕо ыраас, натуральнай аһылыгы; эти, сымыыты сиэн, үүтү иһэн улааттаҕына ордук бөҕө эттээх-сииннээх буола улаатарын аналлаах үөрэхтээхтэр дакаастыыллар.
Бу ыаллар чааһынай хаһаайыстыбаларын табан тэриннэхтэринэ уонна кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ аһыыр аһылыктарыгар элбэх барыһы киллэриниэхтэрин сөп. Оҕо улаатарыгар саамай туһалаах аһылыктары; эти, үүтү уонна сымыыты дьиэ кыыллара, көтөрдөрө биэрэллэрин туһанар кыахтаналлар. Оҕо улаатан истэҕинэ иллэҥ кэмэ элбиир. Аныгы үйэҕэ бу иллэҥ кэми компьютер, телефон оонньуу-ларынан атаарыы үөскээн сылдьар. Бу элбэхтик олорон эрэ дьарык-танарга аналлаах үөрэхтэр оҕо этэ-сиинэ, буор кута сайдыытыгар сөп түбэспэттэринэн хамсаныылары оҥорорго сүрэҕэ суох буолан хааларыгар тириэрдэн кэбиһэн куһаҕаны үөскэтиэхтэрин сөп.
Оскуола үөрэҕиттэн ураты иллэҥ диэн ааттанар кэмигэр оҕо үлэлии үөрэнэрэ, этин-сиинин эрчийэрэ эрэйиллэр. Кыра да үлэни оҥорорго өр кэмҥэ үөрэннэххэ, үөрүйэҕи үөскэтиннэххэ эрэ сатаан табатык оҥоруу кыалларыттан үлэҕэ үөрэнии уһаан тахсар.
Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ыларыттан төрөппүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут үөрүйэхтэрэ оҕо үлэһит буоларыгар олус улахан туһалаахтар. Бу туһалаах үөрүйэхтэр үлэһит, дьоҕур, сатабыл, талаан диэн ааттаналлар уонна төрүүр оҕо уус, үлэһит буола улаатыытыгар эр киһиэхэ хайаан да баар буолуулара эрэйиллэр. Ол иһин сахалар ыал буолуу аналлаах үгэстэрин үөскэтэн эр киһини таба талан ылыыны туһаналлара таптал диэн тыл баарыттан биллэр.
Уус, үлэһит төрүттээх оҕолор араас үлэлэри түргэнник баһылыыр, нэмин билэн туттуна үөрэнэр кыахтара атыттартан биллэр улахан. Бу уратыны сахалар былыр үйэҕэ быһааран эдэрдэр ыал буолуохтарын иннинэ төрүччү үөрэҕин туһанан сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылалларыгар сүбэлииллэр.
Чааһынай хаһаайыстыбаны тэринии элбэх үлэлээх. Барытын биирдэ буолбакка тус-туспа чаастарынан тэриниэххэ сөп. Тыа сиригэр дьиэ таһыгар ынах сүөһүнү, чооскуну иитии киэҥник тарҕаммыт дьарык буолар. Хотон тутуутугар, күрүөнү, хаһааны оҥостууга оҕо улаатан иһэн көмөлөһөр кыаҕа улаатар. Төрөппүттэрэ хайдах дьиэ кыылларыгар сыһыаннаһаллар даҕаны оҕолоро оннук сыһыаннаһар буола улаатар. “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн оҕону хомуруйуу сүөһүнү көрүү үлэтиттэн букатын тэйитэн кэбиһиэн сөп. Төрөппүт тугу саҥарарын, оҥорорун оҕото истэ, үтүктэ сылдьарын билэн саҥарар тылыгар сэрэхтээх буолара эрэйиллэр.
Оҕо дьиэ кыылларыгар, көтөрдөрүгэр сыһыана аһыныгас буолуу-тун үөскэтэллэр. Бу кыыллар, көтөрдөр киһиттэн тутулуктара улаханын оҕо билэ улааттаҕына аһынар санаата сайдарыттан көрө-истэр кыаҕа биллэрдик улаатар. Аһыыр кэмнэригэр аһаабакка хааллахтарына аччыктаан эрэйдэнэллэрин оҕо көрдөҕүнэ, биллэҕинэ аһылыктарын көтүппэккэ кыһанара үөскүүр.
“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр туһалыыр кыаҕа улахан. Ханнык эрэ кыһалҕа кыһарыйара оҕо үлэҕэ үөрэниитин улаханнык түргэтэтэр уонна хаачыстыбатын тупсарар кыахтанар. Кыыллары, көтөрдөрү көрүү-истии үлэтэ бириэмэни тутуһа сырыттахха эрэ табыллар. Бу кыһалҕа кыһарыйарыттан оҕо туохха барытыгар бириэмэни тутуһа сылдьара үөскээн олохсуйан үйэтин тухары туһалыыр.
Тыа сирин ыаллара бары кэриэтэ чааһынай хаһаайыстыбалаахтар. Оҕо улаатан иһэн бары үлэлэргэ кыттыһан, көмөлөһөр кыаҕа элбиир. Нэмин билэн оҕону соруйан, тугу оҥорору көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн истэххэ кыайар үлэлэрин барытын бэйэтэ оҥоруон сөп.
Оҕо улаатарыгар туһалааҕынан эт, үүт аһылыктар буолаллар. Бу эт, үүт аһылыктар дьиэ кыылларыттан кэлэллэр, кэтэх хаһаайыстыба туһатын биллэрэллэр уонна ыалга барыһы киллэрэллэр. Саха дьоно уһун үйэлэр тухары таба, ынах, сылгы сүөһүнү иитэн, көлө, аһылык оҥостон туһана сылдьаллар. Ынах хомуйуута, торбостору манааһын барыта оҕо кыайар үлэтигэр киирсэллэр. Бу үлэлэр оҕону үлэ кэмиттэн хойутаабакка эрэ оҥорулларыгар үөрэтэллэрэ ордук туһалаах. Ыам кэмин хойутаппакка эрэ ынаҕы хомуйан аҕаллахха эрэ табылларынан ынаҕы хомуйуу үлэтэ эрдэттэн саҕаланарын тутуһа сылдьарга үөрэтэр. Оҕо бэйэтин курдук кыраны торбоһу, кулунчугу ордук сөбүлүүр. Торбос көрүүтүн аһатыытын, уулатыытын оҕо бэйэтэ үлэ оҥостон дьарыктана сылдьыан сөп.
Куурусса сымыыты уонна эти биэрэр. Аһатыыны, көрүүнү-истиини, сымыыты хомуйууну оҕо бэйэтэ ылынан үлэ оҥостон кэбиһиэн сөп. Чооскуттан сыа уонна эт кэлэр. Сайын эбиискэ аһылыгар күөх оту үргээн аҕалан сиэтии оҕо кыайар үлэтэ буолар.
Куруолуктан эти уонна тириини ылан туһаналлар. Бу кыыллар аһылыктара боростуойунан оҕо бэйэтэ көрөр, аһатар кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн дьиэ кыылларын уонна көтөрдөрүн көрүүгэ биллэр көмөнү оҥорор кыаҕа эмиэ улаатарын тэҥэ, туһата эбиллэн иһэр. Бу дьиэ кыыллара ыалга туох туһалаахтарын, төһө барыһы биэрэллэрин улаатан иһэр оҕо биллэҕинэ өйдөөн-санаан туран көмөлөһөр.
Эрдэттэн кыыллар, көтөрдөр аһылыктарын бэлэмнээһин оҕо тугу оҥоруохтааҕын, өссө оҥоруон инниттэн сыаналыырын сайыннарар. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини сахалар олохторугар туһана сылдьаллар. Киһиэхэ хаһан баҕарар туһааннаах бириэмэни тутуһан сылдьыы эрэйиллэр, туох барыта кэмигэр оҥоруллара табыллар. Аналлаах кэмигэр кыыллары, көтөрдөрү көрүү-истии аһатыы оҕо бириэмэни тутуһарын, туохха да хойутаан мэлийэн хаалбатын үөскэтэринэн олоҕор туһаны оҥорор.
Чааһынай хаһаайыстыба үлэтэ хаһан да бүппэт, күн аайы саҥаттан саҕаланан иһэр үлэлэр буоланнар бэрээдэккэ үөрэтэллэр. Ол иһин хаһаайыстыба үлэтэ оҕо кыайа-хото, таһаарыылаахтык үлэлиири ситиһэ сатыыр санаатын үөскэтэр уонна сайыннарар. Оҕо улаатан, кыанар буолан иһэн үлэни тупсаран түргэтэтэр, төрөппүттэригэр көмөлөһөр санаатын үөскэтэринэн улахан туһаны оҥорор.
Куорат дьиэтигэр олорор ыттар уонна куоскалар кэмигэр аһата, ыраастыы сылдьартан ураты туох да барыһы биэрбэттэр эрээри, оҕо майгынын тупсарарга, кыралары аһынарга үөрэтэргэ көмөлөөхтөр. Ону тэҥэ, киһи туттар быһыыта, майгына кыыллартан улахан уратылааҕын оҕо эрдэттэн билэригэр көмөлөһөллөр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалар киһи майгына “Ыт курдук” буолууга тиийэн, кыыллар майгыларыгар төннөн хааларын сахалар сөбүлээбэттэр. Куһаҕан, кыыһыран иһэр майгы уратытын ыкка тэҥнииллэр.
Оҕо бэйэтин кыыллартан туспатык туттарын, өйө-санаата уратытын, салгын кута түргэнник сайдарын билинэрэ киһи буолууну ситиһэригэр улаханнык туһалыыр. Кыбыстар, саатар майгы диэн кыылларга аҕыйаҕын, суоҕун билэннэр, улахан уратыларын, киһи буолалларын кыра эрдэхтэриттэн билинэллэрэ үөскүүр.
Саха дьоно оҕолорун олоххо туох баарынан; сымыйалаабакка, албыннаабакка эрэ үөрэтэллэр. Араас кыыллары, көтөрдөрү киһи курдук быһыылаан көрдөрөр араас мультфильмнар оҕону иитиигэ сымыйалааһыны, албыннааһыны киллэрэн өйүн-санаатын сайдыы-тын, кыыллартан уратытын билинэрин мэһэйдииллэрин тэҥэ, саатар, кыбыстар майгыларын суох оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыылга тэҥнээн кэбиһэрин мультфильмнар үөскэтэллэринэн киһи буолууну ситиһэр өйүн-санаатын буккуйаллар.
Оҕо кыыллартан уратытын билинэ сырыттаҕына өйө-санаата сайдан, киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар. Мультфильмнар оҕо өйө-санаата сайдыытыгар халыйыыны, оҥорор быһыыларыгар кыыл курдук сааппат, кыбыстыбат буолууну киллэрэн кэбиһэллэриттэн оҕолор көрбөтөхтөрүнэ даҕаны итэҕэстийбэттэр.
Дьиэ кыылларын, көтөрдөрүн көрүү-истии, аһатыы оҕо майгынын тупсарар, сымнатар, аһынар, харыстыыр санаатын үөскэ-тэрин тэҥэ, ыалга барыһы киллэрэр салаалар буоланнар, үлэ барыһы биэрэрин билиигэ, туһаныыга үөрэтэллэр. (1,53).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.